या पर्यावरण दिनी, भागधारक जमीन पुनर्संचयित करण्यासाठी , दुष्काळासाठी लवचिकता निर्माण करण्यासाठी आणि वाळवंटीकरणाचा प्रसार रोखण्यासाठी प्रयत्नांना गती देतील.
हा लेख ‘हा जगाचा अंत नाही: जागतिक पर्यावरण दिन २०२४’ या निबंध मालिकेचा भाग आहे.
मानवी आरोग्यामध्ये पर्यावरणीय घटक फार महत्त्वाची भूमिका बजावतात. याचा अर्थव्यवस्थेवर आणि समाजावर प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष परिणाम होतो. उदाहरणार्थ, 1987 आणि 2002 मध्ये भारतातील गंभीर दुष्काळामुळे मोठ्या भागावर परिणाम झाला, ज्यामुळे पाण्याची कमतरता आणि पीक अपयशी ठरले, ज्यामुळे व्यापक कुपोषण आणि रोगांचा भार वाढला. त्याचप्रमाणे, 1930 आणि 1940 च्या दशकात, डस्ट बाउलमुळे दुष्काळ आणि वारंवार धुळीच्या वादळांनी अमेरिकेला उद्ध्वस्त केले. जमिनीची निकृष्ट देखभाल देखील या वाढीस कारणीभूत ठरली. त्यामुळे श्वसनाचे आजार, गोवरचे रुग्ण आणि मृत्यूचे प्रमाण वाढले.
सुरतमध्ये 1994 मध्ये प्लेगची महामारी खराब कचरा व्यवस्थापन आणि पर्यावरणाच्या ऱ्हासाशी निगडीत होती. हे परिसंस्था, आरोग्य आणि रोग यांच्यातील एक अतिशय महत्त्वाचा परस्परसंबंध प्रकट करते. जेव्हा जमीन निकृष्ट होते आणि परिसंस्था विस्कळीत होतात, तेव्हा निसर्गाचा समतोल बिघडतो, ज्याचा परिणाम इतर क्षेत्रांवरही होतो (आकृती 1). मग मानव आणि प्राणी यांच्यातील जवळीक वाढते आणि प्राण्यांपासून होणारे आजार पसरू लागतात. जंगलतोड, प्राण्यांचा अधिवास कमी होणे आणि शेतीचा विस्तार यामुळे वन्य प्राणी माणसांच्या जवळ येतात, त्यामुळे त्यांच्यापासून होणारे आजार माणसांमध्येही पसरू लागतात. याशिवाय वाळवंटाचा प्रसार आणि दुष्काळामुळे अन्न आणि पाण्याची असुरक्षितता वाढते. मग त्यामुळे कुपोषण वाढते आणि रोगांशी लढण्याची क्षमता कमी होते, त्यामुळे रोगांशी लढण्यात माणूस आणखीनच कमकुवत होतो. जमीन पुनर्संचयित करणे आणि दुष्काळासाठी लवचिकता निर्माण करणे हे आरोग्य धोके कमी करू शकतात आणि निरोगी वातावरण तयार करू शकतात.
आकृती 1: जगभरातील प्राण्यांपासून मानवांमध्ये रोग पसरण्याचा वाढता धोका
इन्फोग्राफिक 1910 पासून साथीच्या रोगाचा प्रादुर्भाव आणि संबंधित मृत्यूंची संख्या दर्शवित आहे.
स्रोत: https://www.nature.com/articles/d41586-022-01312-y
5 जून रोजी साजरा केला जाणारा जागतिक पर्यावरण दिन हा लोकांच्या आरोग्याशी थेट संबंध असलेल्या महत्त्वाच्या आव्हानांवर लक्ष केंद्रित करण्याची संधी आहे, जसे की जमीन संवर्धन, दुष्काळी लवचिकता आणि वाळवंटीकरण. वन हेल्थ फ्रेमवर्क जे मानव, प्राणी आणि इकोसिस्टमच्या आरोग्याकडे एकात्मिक प्रणाली म्हणून पाहते, या जटिल समस्या समजून घेण्यासाठी आणि त्यांचे निराकरण करण्यासाठी एक उपयुक्त दृष्टीकोन प्रदान करते.
जैवविविधता, मातीची सुपीकता आणि पाणी धारण करण्याची क्षमता सुधारण्यासाठी योग्य पद्धतींद्वारे खराब झालेली जमीन पुनर्संचयित करणे, दुष्काळ आणि वाळवंटीकरणाचे परिणाम कमी करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण योगदान देऊ शकते. यशस्वी जमीन जीर्णोद्धार प्रकल्पांमध्ये अनेकदा पुनर्वसन, शाश्वत शेती पद्धती आणि नैसर्गिक जलस्रोतांची पुनर्स्थापना यांचा समावेश होतो. काही स्वयंसेवी संस्थांच्या नेतृत्वाखाली भारतातील दुष्काळी भागातील उपक्रमांनी हे दाखवून दिले आहे की जमिनीवर जोहाड (पाणी ठेवण्यासाठी लहान मातीचे बांध) यांसारख्या पारंपारिक पाणी साठविण्याच्या पद्धतींनी नवीन जीवनाचा श्वास घेतला जाऊ शकतो आणि स्थानिक समुदायांनाही नवीन जीवन मिळू शकते. अशा प्रयत्नांमुळे भूजल पातळी सुधारून नदीच्या पात्रांचे पुनरुज्जीवन झाले आहे आणि नापीक जमिनीचे सुपीक क्षेत्रात रूपांतर झाले आहे.
जैवविविधता, मातीची सुपीकता आणि पाणी धारण करण्याची क्षमता सुधारण्यासाठी योग्य पद्धतींद्वारे खराब झालेली जमीन पुनर्संचयित करणे, दुष्काळ आणि वाळवंटीकरणाचे परिणाम कमी करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण योगदान देऊ शकते.
जमीन पूर्वीच्या स्थितीत परत आल्याने त्याचा थेट परिणाम सार्वजनिक आरोग्यावर होतो. निरोगी इकोसिस्टम नैसर्गिक वातावरण राखून संसर्गजन्य रोगांचा प्रसार रोखतात जिथे मानव आणि वन्य लोकसंख्या संतुलित असते. जेव्हा इकोसिस्टम विस्कळीत होते, तेव्हा रोग निर्माण करणारे जीव प्राण्यांपासून मानवांमध्ये सहज पसरू शकतात. हे विशेषत: ज्या भागात दुष्काळ आणि वाळवंटीकरणाचा धोका जास्त आहे अशा भागात होताना दिसत आहे. जमीन पुनर्संचयित करण्यात गुंतवणूक केल्याने आरोग्यदायी वातावरण तयार होऊ शकते जे रोगाच्या प्रसारासाठी कमी अनुकूल आहेत. भारतीय लष्कराच्या इको टास्क फोर्सने उत्तराखंडमधील वनसंवर्धन प्रकल्पांची जबाबदारी घेतली आहे. या प्रकल्पांमुळे स्थानिक पातळीवर केवळ जैवविविधता वाढली नाही, तर मानव आणि वन्य प्राणी यांच्यातील संघर्षही कमी झाला आहे, ज्यामुळे पर्यावरणीय शाश्वतता आणि सार्वजनिक आरोग्य सुधारण्यास हातभार लागला आहे. अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की वन्यजीव अधिवास पुनर्संचयित केल्याने वन्य प्राणी आणि मानवी लोकसंख्येमधील संपर्क कमी होतो आणि वन्य प्राण्यांपासून मानवांमध्ये रोगाचा प्रसार होण्याचा धोका कमी होतो.
जमीन जीर्णोद्धार प्रकल्पांमध्ये अनेकदा स्थानिक समुदायांचा समावेश होतो. हे सुनिश्चित करते की स्थानिक लोकांना वाढीव कृषी उत्पादकता आणि हवामान बदलासाठी वाढलेली लवचिकता यांचे फायदे मिळतील. समुदाय-केंद्रित दृष्टीकोन शाश्वत विकासाला बळकट करते आणि पर्यावरण संरक्षणाबाबत जनजागृती आणि सहकार्य वाढवते. अशा प्रकारे, जमीन पुनर्संचयित करणे पर्यावरणीय आरोग्य आणि मानवी कल्याण यांच्यातील पूल म्हणून कार्य करते. हे शाश्वत जमीन व्यवस्थापनाचे बहुआयामी फायदे देखील हायलाइट करते.
जगभरातील उदाहरणे , जसे की चीनच्या लॉस पठारातील जलद जमीन संवर्धन आणि आफ्रिकेतील ग्रेट ग्रीन वॉल उपक्रमाचे यश, हे दर्शविते की जमीन पुनर्संचयित केल्याने आरोग्य लाभांसह तात्काळ मूर्त फायदे मिळू शकतात. या प्रकल्पांमुळे पाण्याची उपलब्धता वाढली आहे, हिरवळ वाढली आहे आणि अंमलबजावणीनंतर लवकरच स्थानिक जैवविविधता पुनर्संचयित झाली आहे. हे भूमी संवर्धनाच्या प्रयत्नांचा जलद परिणाम आणि परिणामकारकता देखील पुष्टी करते. पुनर्संचयित जमीन पाणी आणि हवेची गुणवत्ता सुधारून सार्वजनिक आरोग्य सुधारते. हे अन्न सुरक्षा आणि पोषण यांना प्रोत्साहन देतात, मानसिक आरोग्य सुधारण्यास मदत करतात, शहरी भागात उष्णता कमी करतात आणि नैसर्गिक आपत्तींचा प्रभाव देखील कमी करतात.
हवामानाचे सतत बदलणारे स्वरूप पाहता, कृषी उत्पादकता आणि सार्वजनिक आरोग्य शाश्वत करण्यासाठी दुष्काळाशी लवचिकता निर्माण करण्याची भूमिका महत्त्वाची ठरते. जेव्हा नवीन तंत्रज्ञानासह पारंपारिक शेती पद्धती वापरल्या जातात तेव्हा पाण्याच्या वापरामध्ये कार्यक्षमता आणि पीक लवचिकता येते. उदाहरणार्थ, दुष्काळ-प्रतिरोधक पिके आणि सुधारित सिंचन पद्धती शेतकऱ्यांना पाण्याची कमतरता असतानाही पीक उत्पादन टिकवून ठेवण्यास मदत करू शकतात. या पद्धती अन्न पुरवठा आणि पोषण सुरक्षित करतात आणि दुष्काळाशी संबंधित आर्थिक आणि सामाजिक दबाव देखील कमी करतात.
नद्या, सरोवरे आणि पाणथळ जमीन यासारख्या पाण्याचे नैसर्गिक स्रोत पुनर्संचयित करणे आणि संरक्षित करणे देखील दुष्काळाच्या प्रतिकारशक्तीच्या प्रयत्नांमध्ये समाविष्ट आहे. ही परिसंस्था जलचक्र टिकवून ठेवण्यासाठी आणि जैवविविधता आणण्यासाठी उपयुक्त आहेत. जलस्रोतांचे पुनरुज्जीवन करण्यामध्ये पाणी साचलेल्या भागात झाडे लावणे, प्रदूषण रोखणे आणि संघर्ष टाळण्यासाठी बफर झोन तयार करणे यांचा समावेश होतो. अशा उपक्रमांमुळे दुष्काळात पाण्याची उपलब्धता सुनिश्चित होते, ज्याचा फायदा मानवांना तसेच वन्य प्राण्यांना होतो.
नद्या, सरोवरे आणि पाणथळ जमीन यासारख्या पाण्याचे नैसर्गिक स्रोत पुनर्संचयित करणे आणि संरक्षित करणे देखील दुष्काळाच्या प्रतिकारशक्तीच्या प्रयत्नांमध्ये समाविष्ट आहे.
दुष्काळाचे आरोग्यावर होणारे परिणाम अन्न आणि पाण्याच्या असुरक्षिततेच्या पलीकडे आहेत. प्रदीर्घ दुष्काळी परिस्थितीमुळे कुपोषण, धुळीच्या वादळांमुळे श्वसनाच्या समस्या आणि आर्थिक आव्हानांमुळे मानसिक आरोग्याच्या समस्या उद्भवू शकतात. दुष्काळासाठी लवचिकता निर्माण केल्याने हे आरोग्य धोके कमी होऊ शकतात आणि अधिक लवचिक समुदाय तयार होऊ शकतात. सार्वजनिक आरोग्य धोरणांसोबत पर्यावरण व्यवस्थापन समाकलित करणारा सर्वसमावेशक दृष्टीकोन आपल्याला घेण्याची गरज आहे. हे सुनिश्चित करू शकते की दुष्काळ प्रतिकारशक्तीचे प्रयत्न पाणी टंचाईच्या व्यापक परिणामांना तोंड देण्यास सक्षम आहेत.
वाळवंटीकरण ही एक प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये सुपीक जमीन वाळवंटात बदलली जाते. हवामान बदलामुळे वाढणारा हा आणखी एक धोका आहे. यामुळे सुपीक जमीन नष्ट होते, जैवविविधता कमी होते आणि स्थानिक अर्थव्यवस्था विस्कळीत होते. वाळवंटीकरणाचा प्रसार थांबवण्यासाठी प्रतिबंध, शमन आणि पुनर्संचयित करण्याच्या धोरणांची आवश्यकता आहे, ज्यामध्ये पुनर्वसन, शाश्वत जमीन व्यवस्थापन पद्धती आणि दुष्काळ-प्रतिरोधक झाडे लावणे आवश्यक आहे, जे केवळ वाळवंटाचा प्रसार रोखू शकत नाही, तर त्याचा वेगही उलटेल.
वाळवंटीकरणाचा प्रसार रोखल्याने थेट सार्वजनिक आरोग्याला फायदा होतो. निकृष्ट जमिनींना धुळीच्या वादळांचा धोका असतो, ज्यामुळे श्वासोच्छवासाच्या समस्या उद्भवू शकतात आणि रोगजनक जीव वेगाने पसरू शकतात. याव्यतिरिक्त, सुपीक जमीन गमावल्यामुळे अन्नाची कमतरता आणि कुपोषण होते, ज्यामुळे रोगांशी लढण्याच्या क्षमतेवर परिणाम होतो. माती स्थिर करून आणि हिरवळ पुनर्संचयित करून आपण हवेची गुणवत्ता सुधारू शकतो, अन्न सुरक्षा वाढवू शकतो आणि प्रभावित समुदायांसाठी निरोगी राहण्याचे वातावरण तयार करू शकतो. वाळवंटीकरणाच्या बहुआयामी प्रभावांना लवचिकता निर्माण करण्यासाठी हे प्रयत्न महत्त्वपूर्ण आहेत.
वाळवंटीकरणाचा प्रसार रोखल्याने थेट सार्वजनिक आरोग्याला फायदा होतो.
पर्यावरण शाश्वत करण्यासाठी आणि सार्वजनिक आरोग्याचे रक्षण करण्यासाठी हे प्रयत्न अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. 'एक आरोग्य' दृष्टीकोन या परस्परसंबंधित आव्हानांना समजून घेण्यासाठी आणि त्यांचे निराकरण करण्यासाठी एक सर्वसमावेशक फ्रेमवर्क प्रदान करते आणि पर्यावरण आणि आरोग्य धोरणे एकत्रित करून आपण सर्वांसाठी अधिक लवचिक आणि टिकाऊ भविष्य तयार करू शकतो.
वाळवंटीकरणाविरुद्धच्या लढ्यात जागतिक सहकार्य आणि माहितीची देवाणघेवाण महत्त्वाची आहे. समान आव्हानांचा सामना करणारे देश एकमेकांच्या अनुभवातून शिकू शकतात आणि त्यांच्या स्थानिक गरजांनुसार तयार केलेले उपाय लागू करू शकतात. युनायटेड नेशन्स कन्व्हेन्शन टू कॉम्बॅट डेजर्टिफिकेशन (UNCCD) सारखे आंतरराष्ट्रीय फ्रेमवर्क समन्वय आणि सहकार्यासाठी महत्त्वाचे व्यासपीठ प्रदान करतात. एकत्र काम करून, देश वाळवंटीकरणाचा सामना करण्यासाठी प्रभावी धोरणे विकसित आणि अंमलात आणू शकतात, अधिक समन्वित आणि व्यापक प्रयत्नांची खात्री करून.
या जागतिक पर्यावरण दिनी, सरकार, खाजगी क्षेत्र आणि समुदायांसह सर्व भागधारकांनी जमीन संवर्धनाच्या प्रयत्नांना गती देण्याची आणि कृती करण्याची गरज ओळखली पाहिजे. यासह, त्यांना दुष्काळाशी लवचिकता सुधारावी लागेल आणि वाळवंटीकरणाचा प्रसार रोखावा लागेल. पर्यावरण शाश्वत करण्यासाठी आणि सार्वजनिक आरोग्याचे रक्षण करण्यासाठी हे प्रयत्न अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. 'वन हेल्थ' दृष्टीकोन या परस्परसंबंधित आव्हानांना समजून घेण्यासाठी आणि त्यांचे निराकरण करण्यासाठी एक सर्वसमावेशक फ्रेमवर्क प्रदान करते आणि पर्यावरण आणि आरोग्य धोरणे एकत्रित करून आपण सर्वांसाठी अधिक लवचिक आणि टिकाऊ भविष्य तयार करू शकतो. विविध क्षेत्रे आणि विषयांमधील सहयोगी प्रयत्न आणि नाविन्यपूर्ण उपायांद्वारे, आम्ही आमच्या ग्रहाचे संरक्षण करू शकतो आणि जगभरातील समुदायांचे आरोग्य आणि कल्याण सुधारू शकतो.
ओमन सी. कुरियन हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनचे वरिष्ठ फेलो आणि हेल्थ इनिशिएटिव्हचे प्रमुख आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Oommen C. Kurian is Senior Fellow and Head of Health Initiative at ORF. He studies Indias health sector reforms within the broad context of the ...
Read More +
PREV
.png)