Image Source: Getty
अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी २७ जानेवारी रोजी "बॅलेस्टिक, हायपरसोनिक आणि क्रूझ क्षेपणास्त्रे तसेच इतर प्रगत हवाई हल्ल्यांच्या धोक्यांपासून" अमेरिकेचे संरक्षण करण्यासाठी आयर्न डोम शैलीची क्षेपणास्त्र संरक्षण प्रणाली विकसित करण्याच्या कार्यकारी आदेशावर स्वाक्षरी केली. तसेच, या कार्यक्रमाचा सर्वंकष आराखडा ३० दिवसांच्या आत सादर करण्याचे पेंटागॉनला निर्देश दिले आहेत.
इस्रायल-अमेरिका क्षेपणास्त्रविरोधी कवच तुलनेने कमी क्षेत्राचे संरक्षण करण्यासाठी आणि कमी पल्ल्याच्या, कमी उडणाऱ्या क्षेपणास्त्रे व प्रक्षेपकांपासून बचाव करण्यासाठी विकसित करण्यात आले आहे. त्यामुळे 'आयर्न डोम' ही उपमा काहीशी दिशाभूल करणारी ठरू शकते. १९८० च्या दशकात अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष रोनाल्ड रेगन यांनी अमेरिका आणि मित्रराष्ट्रांना लक्ष्य करणाऱ्या सामरिक बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्रांना रोखण्यासाठी आणि नष्ट करण्यासाठी ‘स्टार वॉर्स’ ढाल विकसित करण्याचा प्रयत्न केला होता. ती क्षेपणास्त्रे सातपट वेगाने प्रवास करणारी होती.
अमेरिकन मिसाईल डिफेन्स एजन्सीने (एमडीए) या कार्यक्रमाच्या तांत्रिक तयारीचे मूल्यांकन करण्यासाठी आणि बाजारपेठेतील माहिती गोळा करण्याच्या उद्देशाने १८ फेब्रुवारी रोजी "उद्योग दिन" आयोजित केला. २८ फेब्रुवारीपर्यंत एमडीएला अमेरिकन संरक्षण कंपन्यांकडून त्यांच्या संबंधित क्षमता, तांत्रिक परिपक्वता आणि कार्यक्रमाशी संबंधित खर्चाचा अंदाज दर्शविणारी कागदपत्रे सादर होण्याची अपेक्षा आहे. तसेच, ३१ डिसेंबर २०२६ ते ३१ डिसेंबर २०३० या कालावधीत आणि त्यानंतरच्या दोन वर्षांच्या टप्प्यात प्रदर्शित व वितरित करता येणाऱ्या संकल्पनांचा तपशील देखील एमडीएने मागवला आहे.
'स्टार वॉर्स'ला अपेक्षित यश न मिळाल्याने, राष्ट्राध्यक्ष ट्रम्प यांनी ‘मायभूमीवरील परकीय हवाई हल्ले’ रोखण्यासाठी आणि अमेरिकेला दुसऱ्या हल्ल्याची क्षमता निश्चित करण्यासाठी 'नेक्स्ट जनरेशन' क्षेपणास्त्र संरक्षण प्रणालीची मागणी केली आहे. या आदेशानुसार, अमेरिकेचे संरक्षण मंत्री मार्च अखेरपर्यंत प्रकल्पाचा स्थापत्य आराखडा, आवश्यक गरजा आणि अंमलबजावणीची रणनीती सादर करण्यास बांधील आहेत.
एमडीएला ३१ डिसेंबर २०२६ ते ३१ डिसेंबर २०३० या कालावधीत आणि त्यानंतर दोन वर्षांच्या टप्प्यात प्रदर्शित व वितरित करता येणाऱ्या संकल्पनांचा तपशील आवश्यक आहे.
अशा उच्च क्षमतेच्या संरक्षण यंत्रणेसाठी कोट्यवधी डॉलर्सचा खर्च अपेक्षित असला, तरी ती प्रत्यक्षात आणण्यासाठी भव्य तांत्रिक आव्हानांचा सामना करावा लागणार आहे. क्षेपणास्त्र प्रक्षेपणाच्या आधी, अंतराळातून पुन्हा पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करताना आणि अखेरीस लक्ष्यावर पोहोचताना या यंत्रणेला त्यांचा सामना करावा लागेल. यासाठी अत्याधुनिक लेझर-सज्ज अंतराळीय सेन्सर आणि इंटरसेप्टर यंत्रणा तसेच कमी उंचीवर काम करणाऱ्या इंटरसेप्टर नेटवर्कची आवश्यकता असेल.
परंतु, शेकडो किलोमीटरच्या अंतरावर प्रभावीपणे काम करू शकणारे लेझर तंत्रज्ञान सध्या अस्तित्वात नाही. त्यामुळे या नव्या योजनेत गेल्या काही वर्षांपासून सुरू असलेल्या संशोधन आणि विकास प्रक्रियेला अधिक वेग देणे आवश्यक आहे. यामध्ये हायपरसोनिक आणि बॅलिस्टिक ट्रॅकिंग स्पेस सेन्सर (एचबीटीएसएस) लेअर्स, जे वॉरफायटर स्पेस आर्किटेक्चरशी एकीकृत करण्यासाठी डिझाइन केले गेले आहेत, लष्करी उपग्रहांचे जाळे तयार करणे, तसेच "नॉन-कायनेटिक क्षेपणास्त्र संरक्षण क्षमता आणि अंडर लेयर प्रक्षेपित करण्यापूर्वी साल्वोला पराभूत करण्याची क्षमता आणि टर्मिनल फेज इंटरसेप्शन क्षमता" यांचा समावेश आहे.
'स्टार वॉर्स' प्रकल्पात अनेक तांत्रिक प्रगती झाल्या असल्या तरी, माजी राष्ट्राध्यक्ष रोनाल्ड रेगन यांच्या महत्त्वाकांक्षी संकल्पनेच्या अगदी जवळ जाण्यात अमेरिका अपयशी ठरली. अमेरिकेने २००२ मध्ये बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्रविरोधी करारातून माघार घेतल्यानंतर, उत्तर कोरियाकडून उद्भवणाऱ्या धोक्यांना आणि क्षेपणास्त्रांच्या अपघाती प्रक्षेपणांना तोंड देण्यासाठी मर्यादित परंतु सक्षम अशी संरक्षण यंत्रणा विकसित केली.
अमेरिकेच्या सध्याच्या जमिनीवर आधारित मिड-कोर्स क्षेपणास्त्र संरक्षण यंत्रणेमध्ये अलास्का आणि कॅलिफोर्नियामधील इंटरसेप्टर समाविष्ट आहेत, जे उत्तर कोरियाकडून प्रक्षिप्त मर्यादित क्षेपणास्त्रांना अचूकपणे लक्ष्य करतात. याशिवाय, खालच्या पातळीवरील धोक्यांना प्रतिबंध करण्यासाठी टर्मिनल हाय अल्टिट्यूड एरिया डिफेन्स (THAAD) प्रणाली या संरक्षक यंत्रणेत समाविष्ट करण्यात आली आहे. अमेरिकेत, एमडीए (Missile Defense Agency) क्षेपणास्त्र संरक्षण प्रणाली विकसित करण्याचे कार्य पार पाडते, तर यूएस स्पेस कमांड अंतराळ दलांच्या ऑपरेशनल धोरणांसाठी आणि लष्करी अंतराळ शक्तीच्या एकत्रीकरणासाठी जबाबदार आहे. 'आयर्न डोम' प्रकल्पाच्या भविष्यातील विकासासाठी या दोन संस्थांमध्ये पुनर्रचना किंवा विलीनीकरण अपरिहार्य ठरेल, यात शंका नाही.
'स्टार वॉर्स' प्रकल्पात अनेक तांत्रिक प्रगती झाल्या असल्या तरी, माजी राष्ट्राध्यक्ष रोनाल्ड रेगन यांच्या महत्त्वाकांक्षी संकल्पनेच्या अगदी जवळ जाण्यात अमेरिका अपयशी ठरली.
युक्रेनमध्ये अलीकडेच अँटी-बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञानाची प्रभावी चाचणी घेण्यात आली, जिथे अमेरिकेच्या ‘पॅट्रियट सिस्टम्स’ आणि जर्मनीच्या ‘आयरिस-टी’ प्रणालींनी रशियन बॅलेस्टिक आणि हायपरसोनिक क्षेपणास्त्रांना यशस्वीरीत्या रोखले. मात्र, ही क्षेपणास्त्रे फक्त पारंपरिक शस्त्रास्त्रांनी सुसज्ज असल्याने, काही प्रक्षेपण यशस्वी ठरले आणि त्यामुळे मोठ्या प्रमाणात विध्वंस घडला. परंतु, अण्वस्त्र-सज्ज क्षेपणास्त्रांना रोखण्यासाठी तयार करण्यात आलेल्या संरक्षण प्रणालीसाठी अशा मर्यादा आणि त्रुटी अजिबात सहन केल्या जाणार नाहीत.
बॅलेस्टिक क्षेपणास्त्रविरोधी तंत्रज्ञानातील अग्रगण्य तज्ज्ञ थिओडोर ए. पोस्टॉल यांच्या मते, अमेरिकेची सध्याची क्षेपणास्त्रविरोधी यंत्रणा प्रत्यक्ष युद्धस्थितीत रशियन हल्ला रोखण्यात अपयशी ठरू शकते. रशियाच्या संरक्षण व्यवस्थेचा विचार करता, त्यांच्याकडे मर्यादित अंतराळ-आधारित नक्षत्र आहे, जे मॉस्कोच्या संरक्षणासाठी कार्यरत असलेल्या जमिनीवरील दहा प्रबळ रडार प्रणालींवर अवलंबून आहे. रशियाने हेही स्पष्ट केले आहे की, जर त्यांच्या विरोधात मोठ्या प्रमाणावर अणुहल्ला झाला, तर स्वयंचलित प्रत्युत्तर प्रणाली कार्यान्वित केली जाईल. या प्रणालीमध्ये ‘पोसिडॉन’ या आतापर्यंतच्या सर्वात प्रबळ अण्वस्त्रसज्ज रोबोटचा समावेश असेल, जो एक अत्यंत विध्वंसक प्रतिउत्तर ठरू शकतो. गेल्या जूनमध्ये पोस्टॉल यांनी सध्याच्या क्षेपणास्त्र कवचाच्या मर्यादा स्पष्ट केल्या होत्या. ट्रम्प यांच्या योजनेच्या समर्थकांपैकी निवृत्त ॲडमिरल जेम्स स्टॅव्हरिडिस यांचे मत आहे की, अमेरिकेसाठी ‘आयर्न डोम’ प्रकल्पाला वेग देण्याची हीच योग्य वेळ आहे. खर्च मोठा असला तरी, अमेरिकन नागरिकांचे प्राण वाचवण्याची आणि राष्ट्रीय संपत्तीच्या संभाव्य हानीपासून संरक्षण करण्याची किंमत किती मोठी असेल, याचा विचार करून हा प्रकल्प पुढे न्यावा, असे त्यांचे म्हणणे आहे. या प्रकल्पाच्या यशासाठी तीन महत्त्वाचे घटक आवश्यक ठरणार आहेत— अंतराळ-आधारित सेन्सर आणि इंटरसेप्टर, अंतराळ व जमिनीवरील सेन्सर एकत्र जोडण्यासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर आणि सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे, क्षेपणास्त्र आणि वॉरहेड रोखण्यासाठी उच्च कार्यक्षमतेचे लेझर विकसित करणे. या तिन्ही घटकांच्या योग्य समन्वयातूनच अमेरिकेच्या क्षेपणास्त्रविरोधी संरक्षणाला अधिक बळ मिळू शकेल.
रशियाने स्पष्ट केले आहे की, जर त्यांच्या विरोधात मोठ्या प्रमाणावर अणुहल्ला झाला, तर स्वयंचलित प्रत्युत्तर प्रणाली सक्रिय केली जाईल. या प्रणालीमध्ये 'पोसिडॉन' या आतापर्यंतच्या सर्वात शक्तिशाली अण्वस्त्रसज्ज रोबोटचा समावेश असेल, जो अत्यंत विध्वंसक ठरू शकतो.
अण्वस्त्रधारी देशांमध्ये स्थैर्य हे परस्पर खात्रीशीर विनाश (Mutually Assured Destruction - MAD) या तत्त्वावर अवलंबून असते. जो देश आपल्या शत्रूच्या क्षमतेला पूर्णतः निष्प्रभ करू शकतो, तो प्रतिकार समीकरण अस्थिर करू शकतो. अमेरिकनांसाठी ही संकल्पना राष्ट्रीय सुरक्षा आणि संरक्षणाच्या दृष्टीने महत्त्वाची असेल, परंतु प्रत्यक्षात ही त्यांच्या शत्रूंना निःशस्त्र करण्याची शक्यता निर्माण करू शकते. त्यामुळे या शक्यतेकडे समतेच्या दृष्टीने पाहणे कठीण ठरेल.
अमेरिकेचे प्रमुख प्रतिस्पर्धी चीन आणि रशिया शांत बसलेले नाहीत. त्यांच्यासाठी आवश्यक असलेले प्रतिउपाय तुलनेने सोपे आहेत—विद्यमान क्षेपणास्त्रांवर शस्त्रास्त्रे आणि डिकॉयची संख्या वाढवणे, हायपरसोनिक ग्लाइड वाहने आणि क्रूझ क्षेपणास्त्रे विकसित करणे. भविष्यात, ते इन्फ्रारेड डिटेक्टरला चकवा देण्यासाठी वॉरहेडचे तापमान झाकण्यासाठी लेझर बीम किंवा द्रव नायट्रोजनयुक्त कवचाचा वापर करू शकतात. तसेच, प्रतिबिंबित पृष्ठभागांचा वापर करून वॉरहेडचा शोध टाळण्याचा प्रयत्न करू शकतात.
मॉस्कोच्या संरक्षण प्रणालीव्यतिरिक्त, रशियाने एस-400 विकसित केले आहे, ज्याचा समावेश करण्याची प्रक्रिया सुरू आहे. ही प्रणाली क्षेपणास्त्रांपासून मर्यादित संरक्षण पुरवते. तसेच, त्यांच्या एस-500 प्रणालीबाबत असा दावा करण्यात आला आहे की ती सर्व प्रकारच्या हायपरसोनिक शस्त्रांपासून संरक्षण करण्यास सक्षम आहे.
चीन सध्या बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र संरक्षण क्षमतेने सुसज्ज असून HQ-9 HQ -19, HQ-26 आणि HQ-29 यांसारख्या ऑपरेशनल प्रणाली आधीपासूनच अस्तित्वात आहेत. मात्र, रशिया किंवा अमेरिकेच्या तुलनेत या प्रणाली मर्यादित आहेत. या पार्श्वभूमीवर, भारताने दोन टप्प्यांमध्ये क्षेपणास्त्र संरक्षण कार्यक्रम आखला आहे, जो 2,000 ते 5,000 किमी रेंजमधील क्षेपणास्त्रांना अडवण्यासाठी विकसित केला जात आहे. नवी दिल्लीच्या सुरक्षेसाठी या प्रणालीचा पहिला टप्पा आधीच तैनात करण्यात आला आहे, तर दुसरा टप्पा अद्याप विकसित होत आहे.
प्रभावी अँटी-बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र (एबीएम) प्रणाली असलेला आणखी एक देश म्हणजे इस्रायल. त्यांच्या मूळ आयर्न डोम प्रणालीसोबतच मध्यम ते लांब पल्ल्याच्या क्षेपणास्त्रांना अडवण्यासाठी 'एरो' आणि 'डेव्हिड्स स्लिंग' या प्रणाली कार्यरत आहेत. हिजबुल्ला आणि इराणबरोबरच्या अलीकडच्या संघर्षात या प्रणालींनी प्रभावी कामगिरी केली असली, तरीही भारत, अमेरिका, रशिया किंवा चीनच्या तुलनेत इस्रायलच्या संरक्षण क्षेत्राची मागणी तुलनेने कमी असल्याचे लक्षात घेतले पाहिजे.
सर्व देशांना अंतराळात अण्वस्त्रे ठेवण्यास बंदी असली तरी, बाह्य अंतराळ करारातील तरतुदीनुसार अंतराळात पारंपारिक प्रणालींच्या वापरावर कोणतीही बंदी नाही.
समकालीन परिस्थितीतही हीच स्थिती कायम आहे. अंतराळावर आधारित लेझर शस्त्रास्त्रांसाठी ऊर्जा स्रोत म्हणून अणुभट्ट्यांचा वापर योग्य ठरेल की नाही, याबाबत काही प्रमाणात संदिग्धता असू शकते. मात्र, ट्रम्प प्रशासनाच्या दृष्टिकोनातून पाहता, या करारातील कोणताही राज्य पक्ष माघार घेण्याचा पर्याय निवडू शकतो.
सध्या कोणतीही क्षेपणास्त्र संरक्षण प्रणाली १०० टक्के प्रभावी ठरू शकत नाही. इस्रायलच्या आयर्न डोम प्रणालीमुळे काही प्रमाणात संरक्षण मिळत असले तरी तिचा इंटरसेप्शन दर ८० ते ९० टक्क्यांच्या दरम्यान आहे, त्यामुळे ती आतापर्यंतची सर्वात प्रभावी प्रणाली मानली जाते.
असे असले तरी, जगातील आघाडीची तांत्रिक शक्ती आता अभेद्य संरक्षण कवच तयार करण्याच्या दुसऱ्या प्रवासाला सज्ज झाली आहे. मागील प्रयत्नांपासून तंत्रज्ञानात प्रचंड प्रगती झाली असली तरी, अजूनही संपूर्णतः व्यवहार्य उपायाची हमी देता येत नाही. मात्र, हा प्रयत्न संपूर्ण जागतिक स्थैर्यासाठी मोठा धोका निर्माण करण्याइतपत परिणामकारक ठरू शकतो.
मनोज जोशी हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनमधील डिस्टिंग्विश्ड फेलो आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
PREV
