चीन आणि रशिया यांच्यातील 'अमर्यादित भागीदारी'च्या मर्यादा

25 एप्रिल रोजी रशियन काँग्रेस ऑफ इंडस्ट्रीयलिस्ट्स अँड एंटरप्रेन्योर (RSPP) ला संबोधित करताना रशियाचे अध्यक्ष व्लादिमीर पुतीन यांनी जाहीर केले की ते मे महिन्यात राष्ट्राध्यक्ष शी जिनपिंग यांना भेटण्यासाठी चीनला भेट देतील. यावर्षी मार्चमध्ये पुन्हा निवडून आल्यानंतर पुतीन यांचा आगामी चीन दौरा हा त्यांचा पहिला परदेश दौरा असेल. यावर्षी चीन-रशिया संबंधांचे 75 वे वर्षही आहे. "2022 मध्ये युक्रेनवर आक्रमण करण्याच्या काही दिवस आधी, राष्ट्राध्यक्ष शी जिनपिंग आणि पुतीन यांनी एक संयुक्त निवेदन जारी केले ज्यामध्ये त्यांनी दोन्ही देशांच्या भागीदारीचे वर्णन" "अमर्यादित" "असे केले आणि मैत्री आणि परस्पर सहकार्य वाढवण्याच्या गरजेवर भर दिला". जगातील सत्तेच्या संतुलनाचे महत्त्व लक्षात घेता, रशिया-चीन संबंधांची मनःस्थिती समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.

रशिया आणि चीन संबंध इतके महत्त्वाचे का आहेत?

रशिया आणि चीनचे भू-राजकीय संबंध एकमेकांपेक्षा पूर्णपणे भिन्न आहेत. चीन अमेरिकेबरोबर दीर्घकालीन शत्रुत्वात गुंतलेला आहे आणि इंडो-पॅसिफिक प्रदेशात पाश्चिमात्य प्रभाव कमी करण्याचा प्रयत्न करीत आहे. त्याच वेळी, रशियाला चीनची गरज आहे कारण ते युरोपपासून दूर राहून युरेशियावर लक्ष केंद्रित करत आहे. जेणेकरून ते विशाल युरेशियन खंडाच्या शांतता, स्थिरता आणि समृद्धीच्या सामायिक खंडाची मोठी आकांक्षा पूर्ण करू शकतील. या कारणास्तव, 2000 च्या दुसऱ्या दशकापासूनचं, पाश्चिमात्य देशांनी रशियाला अंशतः अलिप्त ठेवण्यास सुरुवात केली. ब्रिक्स आणि शांघाय कोऑपरेशन ऑर्गनायझेशन (SCO) सारख्या मंचांद्वारे रशिया आणि चीनमधील अधिक समन्वय पाहिला जाऊ शकतो. पर्यायी भू-आर्थिक चौकट तयार करण्याच्या चीनच्या महत्त्वाकांक्षेला रशिया पाठिंबा देतो. याचा पुरावा आपण चीनच्या बेल्ट अँड रोड इनिशिएटिव्हमध्ये (BRI) पाहू शकतो. पश्चिम युरोप-पश्चिम चीन आंतरराष्ट्रीय मार्गिका आणि चीन-मंगोलिया-रशिया आर्थिक मार्गिका यासारख्या वाहतूक आणि व्यापार मार्गांच्या बहुआयामी मार्गिकांद्वारे युरेशियाचे अधिक मजबूत एकत्रीकरण संपूर्ण प्रदेशात व्यापार वाढवू शकते.

पर्यायी भू-आर्थिक चौकट तयार करण्याच्या चीनच्या महत्त्वाकांक्षेला रशिया पाठिंबा देतो. याचा पुरावा आपण चीनच्या बेल्ट अँड रोड इनिशिएटिव्हमध्ये (BRI) पाहू शकतो.

रशिया आणि चीनमधील संबंधांकडे आर्थिक सहकार्य, मानवतावादी सहाय्य आणि लष्करी क्षेत्रात अत्यंत धोरणात्मक भागीदारी म्हणून पाहिले जाऊ शकते. तथापि, दोन्ही देशांमधील संबंध खूप महत्वाचे असले तरी आपल्याला हे देखील मान्य करावे लागेल. पण आपण त्यांना युती म्हणू शकत नाही किवा त्याला युती म्हणण्याची चूक आपण करू नये.

रशिया आणि चीनमधील द्विपक्षीय संबंध

रशिया पाश्चिमात्य देशांपासून वेगळा आहे. चीन हा एक महत्त्वाचा आर्थिक भागीदार म्हणून उदयाला आला आहे. 2023 मध्ये दोन्ही देशांमधील व्यापार 200 अब्ज डॉलर्सच्या उद्दिष्टापेक्षा 240 अब्ज डॉलर्सपर्यंत पोहोचला होता. 2022 च्या तुलनेत 2023 मध्ये रशिया आणि चीनमधील व्यापार 26.3 टक्क्यांनी वाढला (आलेख 1 पहा) चीन हा रशियन ऊर्जेचा सर्वात मोठा आयातदार देश आहे. 2023 मध्ये, चीनने रशियाकडून 10.7 दशलक्ष टन तेल खरेदी केले, जे 2022 च्या तुलनेत 24% जास्त आहे. 2022 मध्ये रशियाने पॉवर ऑफ सायबेरिया पाइपलाइनमधून चीनला 15.4 अब्ज क्यूबिक मीटर गॅसचा पुरवठा केला. त्याच वेळी, 2023 मध्ये ही संख्या 22.7 अब्ज क्यूबिक मीटरपर्यंत वाढली. आता पॉवर ऑफ सायबेरियाची दुसरी पाईपलाईन बांधली जात आहे. यामुळे रशियाला चीनला अतिरिक्त 50 अब्ज घनफूट नैसर्गिक वायूचा पुरवठा करता येईल आणि रशियाने आपली नैसर्गिक वायू पुरवठा साखळी युरोपमधून आशियात हलवल्यामुळे दोन्ही देशांमधील वायू व्यापार वाढणार आहे. या व्यतिरिक्त चीन रशियाकडून तांबे, धातू, लाकूड आणि सागरी खाद्यपदार्थ देखील आयात करतो. रशिया चीनमधून कार, स्मार्टफोन, औद्योगिक यंत्रे आणि विशेष उपकरणे आयात करतो.

या निर्बंधांमुळे रशियाला युरोपीय बाजारपेठांमध्ये प्रवेश करणे कठीण झाले आहे. अशा परिस्थितीत, व्यापार संभाव्यतेतील पूर्वीची पोकळी भरून काढण्यासाठी रशियाने चीनकडे मोर्चा वळवला.

"डिसेंबर 2023 मध्ये, रशियन प्रजासत्ताकाचे पंतप्रधान मिखाईल मिशुस्टिन यांनी चीन-रशिया संबंध इतिहासातील सर्वोच्च टप्प्यावर असल्याचे वर्णन केले आणि म्हटले की दोन्ही देशांचे संबंध" "आंतरराष्ट्रीय संबंधांचा पाया आणि स्थैर्य आहेत".

रशिया-चीन संबंधांमधील वादाचे मुद्दे

गेल्या वर्षी डिसेंबरमध्ये, युरोपियन युनियनने (EU) रशियावर लादलेल्या निर्बंधांचा 12 वा हप्ता जाहीर केला. यामुळे रशियासाठी अतिरिक्त अडथळे निर्माण झाले. दुय्यम निर्बंध लादल्यामुळे चिनी बँकांनी जानेवारीपासून रूबलमध्ये व्यवहार करण्यास नकार दिला आहे. बँक ऑफ चायना, इंडस्ट्रियल अँड कमर्शियल बँक ऑफ चायना आणि कन्स्ट्रक्शन बँक ऑफ चायना या तीन सर्वात मोठ्या चिनी बँका आहेत. या निर्बंधांचा परिणाम टाळण्यासाठी रशियन बँकांनी चीनमध्ये त्यांची कार्यालये उघडली आहेत, जेणेकरून व्यवहार सुरू राहू शकतील. त्यानंतर, या वर्षी मार्चमध्ये, युरोपियन युनियनने निर्बंधांचा 13 वा हप्ता लादण्याची घोषणा केली. यामुळे रशिया आणि चीनमधील कंपन्यांना समांतर पातळीवर वस्तू आयात करण्यास भाग पाडले. निर्बंध कडक करणे आणि व्यवहाराचा वाढता खर्च लक्षात घेता, रशिया आणि चीनमधील व्यापारात झपाट्याने वाढ झाल्यामुळे गेल्या वर्षीची गती मंदावू शकते.

आगाथे देमाराई यांच्या मते, प्रत्यक्षात रशिया आणि चीनमधील व्यापार आतापर्यंत त्याच्या क्षमतेपेक्षा खूपच कमी होत होता. त्यामुळे तो अधिक वेगवान झाला. गेल्या काही वर्षांत व्यवसायात भर पडत आहे. तरीसुद्धा, रशियन-चिनी व्यापार संबंधांचा वास्तविक विकास युक्रेन संघर्षानंतरच सुरू झाला. या निर्बंधांमुळे रशियाला युरोपीय बाजारपेठांमध्ये प्रवेश करणे कठीण झाले आहे. अशा परिस्थितीत, व्यापार संभाव्यतेतील पूर्वीची पोकळी भरून काढण्यासाठी रशियाने चीनकडे मोर्चा वळवला.

2022 मध्ये अमेरिकेबरोबरचा चीनचा द्विपक्षीय व्यापार 758 अब्ज डॉलर्स इतका होता. त्याच वेळी, युरोपियन युनियनबरोबरचा त्याचा व्यापार 850 अब्ज डॉलर्सपेक्षा जास्त होता. पाश्चिमात्य देशांशी चीनचा व्यापार रशियापेक्षा खूप जास्त आहे. या कारणास्तव, रशियाशी असलेल्या त्याच्या संबंधांची जगात 'अमर्यादित' असलेली प्रतिमा चीनसाठी चांगली नाही. कारण, रशियाच्या मदतीने पर्यायी जागतिक व्यवस्था निर्माण करण्याची महत्त्वाकांक्षा असूनही, चीन रशियाला मागे टाकत आर्थिक मार्गिका तयार करत आहे. उदाहरणार्थ, मध्य कॉरिडॉर. शिवाय, युक्रेनमधील पुतीन यांच्या महत्त्वाकांक्षांना उघडपणे पाठिंबा देणारा देश म्हणून चीनकडे पाहिले जाऊ इच्छित नाही. अलीकडेच, चीनचे राष्ट्राध्यक्ष शी जिनपिंग यांनी अमेरिकेचे परराष्ट्रमंत्री अँटनी ब्लिंकन यांना सांगितले की, अमेरिका आणि चीन हे प्रतिस्पर्धी नसून भागीदार असले पाहिजेत. पुतीन बीजिंगमध्ये येण्यापूर्वी, शी जिनपिंग युरोपच्या दौऱ्यावर आहेत आणि फ्रान्सला देखील भेट देतील. यावरून चीन पाश्चिमात्य देशांशी आपले सहकार्य वाढवत असल्याचे दिसून येते. गेल्या काही वर्षांत, रशिया आणि चीनच्या धोरणात्मक समुदायांच्या सदस्यांनी दोन्ही देशांमधील संबंधांबद्दल बोलताना 'अमर्यादित' हा शब्द वापरणे टाळले आहे. अशा परिस्थितीत हे मतभेद दूर करण्यासाठी पुतीन चीनला भेट देणार आहेत.

पुतीन चीन दौऱ्यावर

पुतीन यांच्या चीन दौऱ्याच्या अजेंड्यावर, दोन्ही देशांमधील देयक प्रणालीतील अडचणी डिजिटल चलन किंवा क्रिप्टोकरन्सीद्वारे सोडवणे आवश्यक असेल, जेणेकरून परस्पर व्यापार चालू राहू शकेल. याशिवाय, पॉवर ऑफ सायबेरिया पाइपलाइन-2 चे बांधकाम सुरू करण्यासाठी दोन्ही देशांमध्ये तांत्रिक करार होण्याची शक्यता आहे. पुतीन यांच्या दौऱ्याच्या अजेंड्यामध्ये ब्रिक्स आणि शांघाय सहकार्य संघटनेच्या विस्ताराच्या प्रक्रियेवर चर्चा होण्याची शक्यता आहे.

निष्कर्ष

रशिया आणि चीनमधील भागीदारी धोरणात्मक आहे. परंतु दोन्ही देशांमधील संबंध गुंतागुंतीचे आहेत आणि त्यांची उद्दिष्टे देखील पूर्णपणे भिन्न आहेत आणि त्यांच्यात मतभेद आहेत. रशियाशी भारताचे असलेले चांगले संबंध आणि चीनशी बिघडलेले संबंध पाहता, परिस्थितीतील बदलांवर बारकाईने लक्ष ठेवावे लागेल. तथापि, पुतीन यांच्या भेटीचा परिणाम कदाचित फारसा आश्चर्यकारक नसेल आणि त्यांच्या देशात फारसा उत्साह निर्माण होणार नाही. तथापि, रशिया आणि चीनमधील संबंध स्पष्ट करण्यासाठी कोणतेही अचूक शब्द सापडत नाहीत. तथापि, याला 'अमर्यादित' नातेसंबंध म्हणून संबोधने हे टाळले पाहिजे.

---

राजोली सिद्धार्थ जयप्रकाश हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनमध्ये स्ट्रॅटेजिक स्टडीज प्रोग्राममध्ये संशोधन सहाय्यक आहेत.

• China Foreign Policy
• America
• China
• Russia and Eurasia
• Chinese Yuan
• Putin
• Rubles
• Russia
• Xi Jinping

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.