पाकिस्तानची लहान अण्वस्त्रे आपली पारंपरिक लष्करी शक्ती कमकुवत करून जमीन ताब्यात घेण्याच्या भारताच्या प्रयत्नांना हाणून पाडू शकतात. हे शक्य आहे की मर्यादित अण्वस्त्र संघर्षाचा धोका लक्षात घेऊन भारत युद्धादरम्यान सावध पावले उचलू शकेल.
.png)
1998 मध्ये भारत आणि पाकिस्तानचे उघडपणे अण्वस्त्रीकरण झाल्यानंतर, भारतीय उपखंड अण्वस्त्रांच्या भयाण छायेखाली जगत आहे. ऐतिहासिक कारणांमुळे आणि प्रादेशिक वादांमुळे भारत आणि पाकिस्तान यांच्यातील दीर्घकाळ चाललेल्या शत्रुत्वाचा परिणाम दोन्ही देशांमधील आण्विक संबंधांवर झाला आहे. अण्वस्त्रे बाळगल्यामुळे दोन्ही देशांच्या साठ्यामध्ये एक नवीन प्राणघातक बाण जोडला गेला आहे, तर पाकिस्तानने आण्विक शस्त्रांचा वापर केल्याने या अस्थिर संबंधांमध्ये अनिश्चिततेचा एक नवीन घटक निर्माण झाला आहे. संरचनात्मक, संस्थात्मक आणि लष्करी कमकुवतपणामुळे निर्माण झालेल्या पाकिस्तानला भारताकडून असलेल्या धोक्यामुळे 1947,1965,1971 आणि 1999 मध्ये त्याला लष्करी कारवाया करण्यास प्रवृत्त केले होते. तसेच आर्थिक आणि तांत्रिक प्रगतीमुळे सक्षम झालेले भारतीय लष्करी आधुनिकीकरण भारताला पारंपरिकदृष्ट्या श्रेष्ठ बनवते, असा व्यापक धोरणात्मक निष्कर्ष निघाला आहे. भारताच्या पारंपरिक लष्करी श्रेष्ठत्वाला TNW च्या माध्यमातून त्याला निष्प्रभ करण्याच्या पाकिस्तानच्या इच्छेने पाकिस्तानची संरक्षण बांधणी आणि त्याच्या संपूर्ण आण्विक सिद्धांताला आकार दिला आहे.
पाकिस्तानच्या TNW कार्यक्रमाभोवती एक वादग्रस्त वादविवाद आहे, समर्थकांचा असा युक्तिवाद आहे की ही शस्त्रे मोठ्या प्रमाणात भारतीय पारंपारिक आक्रमणाविरूद्ध महत्त्वपूर्ण प्रतिबंधक म्हणून काम करतात. प्रगतीच्या दिशेने एक नवीन पाउल टाकत , TNW भारताला पारंपरिक संघर्ष सुरू करताना संयम राखण्यास भाग पाडतात, ज्यामुळे आण्विक देवाणघेवाणीत झपाट्याने वाढ होण्याची शक्यता असते. हा दृष्टिकोन, सिद्धांतानुसार, प्रतिबंधात्मक स्थिरतेचे एक अनिश्चित स्वरूप राखून ठेवतो. मात्र, टीकाकार या दृष्टिकोनास जोरदार आव्हान देतात. त्यांचा असा युक्तिवाद आहे की TNW आण्विक मर्यादा कमी करतात आणि अनपेक्षित वाढ किंवा चुकीच्या घटकांचा खूप मोठा धोका निर्माण करतात. पाकिस्तानच्या TNW धोरणाचे परिणाम समजून घेण्यासाठी हा युक्तिवाद केंद्रस्थानी आहे. प्रतिबंधात्मक परिणाम खरोखरच स्थिरता वाढवतो की अनपेक्षित आण्विक वाढीचा वाढलेला धोका यावर याचे फायदे आणि तोटे अवलंबून आहेत.
आण्विक शस्त्रांमध्ये प्रचंड विध्वंसक क्षमता, उच्च उत्पादन दर, दीर्घकालीन अवशिष्ट किरणोत्सर्ग आणि विस्तारित आण्विक परिणाम असल्याची कल्पना आहे. तथापि, त्याची सामरिक आवृत्ती प्रामुख्याने चार प्रमुख घटकांशी संबंधित आहे. प्रथम, वितरण वाहनाची श्रेणी आणि वाहतुकीची क्षमता. दुसरे, यंत्राचे उत्पन्न. तिसरे, शस्त्रांचे भौगोलिक स्थान किंवा उपयोजन क्षेत्र. चौथे, आज्ञा आणि नियंत्रण. विशिष्ट लक्ष्यित क्षेत्रापर्यंत विनाश मर्यादित ठेवण्यासाठी सामरिक आण्विक शस्त्रांमध्ये कमी श्रेणी आणि कमी उत्पादन क्षमता असते. धोरणात्मक अण्वस्त्रांच्या बाबतीत प्रतिमूल्य किंवा प्रतिबल लक्ष्यांपेक्षा वेगळे असते त्याचा प्रभाव हा युद्धभूमीच्या पलीकडे सुद्धा होऊ शकतो परंतु सामरिक आण्विक शस्त्रांबद्दल युद्धभूमी हे गृहीत क्षेत्र असते. TNW ची आज्ञा आणि नियंत्रण क्षेत्र कमांडर किंवा मध्यम दर्जाच्या लष्करी अधिकाऱ्याकडे सोपवले जाते, जो मैदानावर सामरिक मोहिमा राबवतो.
आण्विक शस्त्रांमध्ये प्रचंड विध्वंसक क्षमता, उच्च उत्पादन दर, दीर्घकालीन अवशिष्ट किरणोत्सर्ग आणि विस्तारित आण्विक परिणाम असल्याची लोकप्रिय कल्पना आहे. तथापि, त्याची सामरिक आवृत्ती प्रामुख्याने चार प्रमुख घटकांशी संबंधित आहे.
या समस्येची सैद्धांतिक चौकट समजून घेण्यासाठी, पाकिस्तानने अशा क्षमता प्राप्त करण्याची गरज समजून घेणे आवश्यक आहे. याबाबत दोन प्रमुख मते आहेत. एक म्हणजे भारतीय लष्कराच्या 'कोल्ड स्टार्ट डॉक्ट्रिन' चा प्रतिकार करणे, जे शत्रूला लक्षणीय नुकसान पोहोचवण्यासाठी पूर्वनियोजित मार्गाने पाकिस्तानी हद्दीत जलद लष्करी हल्ले करणे आहे, असे सांगणारा अल्पकालीन सामरिक दृष्टिकोन 2002 ते 2003 दरम्यान ऑपरेशन पराक्रम नंतर कोल्ड स्टार्ट सिद्धांत उदयास आला.
स्वातंत्र्यानंतर सात दशकांहून अधिक काळापासून, पाकिस्तानचे परराष्ट्र धोरण आणि त्यांचे सुरक्षा धोरण हे भारतीय धोक्याचा समतोल कसा साधायचा, त्याचा प्रतिकार कसा करायचा किंवा त्याला निष्प्रभ कसे करायचे या प्रश्नावर केंद्रित आहे. तज्ञांनी तीन पद्धतींचा अवलंब करून या द्विधा मनःस्थितीचे निराकरण करण्याचा प्रयत्न केला आहेः उच्च-तंत्रज्ञान संरक्षण क्षमता, दहशतवाद आणि प्रॉक्सी युद्धे आणि आण्विक प्रतिबंध प्राप्त करण्यासाठी प्रमुख शक्तींशी युती करणे हे पाकिस्तानच्या धोरणाचा अविभाज्य अंग आहे. तथापि, आण्विक प्रतिबंध हा सर्वात टिकाऊ पर्याय आहे, ज्यामुळे भारत आणि पाकिस्तानमधील धोरणात्मक समीकरण अधिक अनिश्चित बनते. खरे तर, पाकिस्तानचे माजी राजदूत जी. पार्थसारथी यांच्या मते, पाकिस्तानचे अण्वस्त्रे संपादन हे भारताकडे होती म्हणून नव्हे, तर भारताच्या पारंपरिक श्रेष्ठतेचा समतोल राखण्यासाठी अशी शस्त्रे आवश्यक होती म्हणून होते. पूर्ण-स्पेक्ट्रम आण्विक प्रतिबंधासाठी पाकिस्तानची बांधिलकी म्हणजे TNW चा वापर हा त्याचा अविभाज्य भाग आहे.
पाकिस्तान आपले TNW कधी वापरेल आणि त्यांच्या वापरासाठी कोणत्या अटी आखल्या जातात? पाकिस्तानच्या आण्विक आदेश आणि नियंत्रण प्रणालीवर देखरेख ठेवणाऱ्या धोरणात्मक योजना विभागाचे (SPD) प्रमुख लेफ्टनंट जनरल खालिद किदवई यांनी असा दावा केला की, "पाकिस्तानचे अस्तित्वच धोक्यात असेल तरच आण्विक शस्त्रे (धोरणात्मक किंवा सामरिक) वापरली जातील". प्रतिबंध अयशस्वी झाल्यास त्याच्या वापरासाठी एक चौकट त्यांनी पुढे विस्ताराने सांगितली.
जर भारताने,
1. त्यांच्या प्रदेशाच्या मोठ्या भागावर हल्ला केला आणि जिंकला तर (Space Threshold)
2. पाकिस्तानच्या जमिनीवरील किंवा हवाई दलाचा मोठा भाग नष्ट केला तर (Military Threshold)
3. आर्थिकदृष्ट्या पाकिस्तानचा गळा दाबण्याचा प्रयत्न केला तर (Economic Threshold)
4. पाकिस्तानला राजकीय अस्थिरतेत ढकलले किंवा अंतर्गत विध्वंस निर्माण केला तर (Domestic Threshold)
पारंपरिक युद्धभूमीत TNW चा समावेश केल्याने भीती निर्माण होते. अमेरिकन तज्ज्ञ पीटर आर. लॅव्हॉय यांनी असे निरीक्षण नोंदवले आहे की, पाकिस्तानने निर्माण केलेल्या शेवटच्या दोन रेड लाईन म्हणजे आर्थिक आणि देशांतर्गत अस्थिरता अस्पष्टपणे ओढवली गेली आहे आणि ती पारंपरिक युद्धाची पूर्वतयारी आहे. पाकिस्तानने TNW विकसित केल्याने आणि तैनात केल्याने आण्विक वापराची मर्यादा कमी होईल. अस्पष्टपणे रेखाटलेल्या पाकिस्तानच्या अशा विचारांमुळे भारताला चिथावणी देण्यासाठी आणि भारताविरुद्ध खालच्या स्तरावरील हल्ले सुरू करण्यासाठी वाव मिळतो. धोरणात्मक अण्वस्त्रे म्हणून, काही प्रमाणात दोन राष्ट्रांमधील मोठे सर्वसमावेशक युद्ध रोखली जातात. यामुळे पाकिस्तानच्या TNW मुळे संबंधांसाठी अस्थिर वातावरण निर्माण होते. रावळपिंडीचा अघोषित प्रथम वापर (First Use) सिद्धांत लक्षात घेता, पाकिस्तानचा दीर्घकाळापासून असा विश्वास आहे की या संबंधातील कमकुवत राज्य असल्याने ते भारताशी पारंपरिक युद्धात आपल्या TNWचा वापर करून त्याची भरपाई करू शकतात. पाकिस्तानने आण्विक शस्त्रांचा पहिला वापर केल्याने हा संघर्ष पारंपरिक युद्धापासून आण्विक युद्धापर्यंत आश्चर्यकारकपणे वाढेल. भारताच्या आण्विक सिद्धांतात अंतर्भूत असलेला प्रचंड प्रतिकार हा आणखी एक पैलू पाकिस्तानी लोक गमावत आहेत. जर पाकिस्तानने पारंपरिक लढाईत आपल्या TNWचा वापर केला, तर भारताचा मोठा प्रतिकार केवळ युद्धाच्या सामरिक क्षेत्रापुरता मर्यादित राहणार नाही, जे धोरणात्मक आण्विक देवाणघेवाणीपर्यंत वाढत जाईल. पण मोठा प्रश्न अजूनही कायम आहे, संघर्ष वाढवण्यासाठी पाकिस्तानमध्ये आवश्यक राजकीय इच्छाशक्ती आहे का?
बर्नार्ड ब्रॉडी यांच्या मते, अण्वस्त्रांच्या आगमनानंतर राज्यांचा मुख्य उद्देश युद्धे टाळणे हा असला पाहिजे, जिंकणे नाही. युद्धे टाळणे म्हणजे युद्धात न उतरण्यासाठी विरोधकांच्या सक्रिय प्रयत्नांमध्ये सहभागी होणे, परंतु जिंकण्यासाठी युद्ध नाही असा विचार म्हणजे युद्ध होणार हे नक्की ,परंतु परिपूर्ण किंवा निर्णायक ध्येय साध्य करण्यासाठी नाही. प्रतिकारशक्तीचा पाया असलेल्या 'म्युच्युअली एश्योर्ड डिस्ट्रक्शन (MAD) मुळे, संघर्षात कधीही अण्वस्त्रे वापरली गेली नाहीत तर कोणतेही दोन अण्वस्त्रधारी देश कधीही जिंकू शकणार नाहीत. परंतु विनाश खात्रीशीर असेल, मग तो धोरणात्मक असो किंवा डावपेचात्मक. परिणामी, आण्विक शत्रू अण्वस्त्र किंवा पारंपरिक संघर्षाची कोणतीही शक्यता टाळण्यासाठी एकमेकांमधील त्यांची प्रतिबंधात्मक क्षमता बळकट करत राहतील.
पाकिस्तानची TNW (Tactical Nuclear Weapons) भारताची पारंपरिक लष्करी श्रेष्ठता आणि प्रादेशिक लाभ रोखू शकतात. सामरिक आण्विक वाढीचा धोका भारताला युद्धात मोठ्या प्रमाणावर संघर्ष करण्यास भाग पाडू शकतो. तथापि, TNWच्या प्रत्यक्ष वापरामुळे अनियंत्रित वाढ आणि विनाशकारी मानवतावादी परिणामांची प्रचंड जोखीम असते. त्यामुळे, पाकिस्तानचा TNW कार्यक्रम कदाचित विश्वासार्ह संकेतांद्वारे प्रतिबंधक म्हणून काम करतो, प्रत्यक्ष युद्धभूमीच्या वापरासाठी साधन म्हणून नाही.
पाकिस्तानची TNW (Tactical Nuclear Weapons) भारताची पारंपरिक लष्करी श्रेष्ठता आणि प्रादेशिक लाभ रोखू शकतात. सामरिक आण्विक वाढीचा धोका भारताला युद्धात मोठ्या प्रमाणावर संघर्ष करण्यास भाग पाडू शकतो.
तथापि, पारंपरिक शक्तींमधील वाढती विषमता आणि सामरिक शक्तींच्या आधुनिकीकरणामुळे दक्षिण आशियातील धोरणात्मक स्थिरतेवर नजीकच्या भविष्यात परिणाम होण्याची शक्यता आहे. थोडक्यात, धोरणात्मक स्थिरता ही दोन्ही बाजूने दुसऱ्याची फसवणूक म्हणण्याची जोखीम पत्करण्याच्या इच्छेवर देखील अवलंबून असेल. खर्च जास्त आहे कारण पाकिस्तानने सुरू केलेले TNW चा वापर करणारे मर्यादित युद्ध हे संभाव्यता संपूर्ण विनाशाचे युद्ध बनू शकते.
अमेय वेलांगी हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाऊंडेशनमध्ये रिसर्च इंटर्न आहेत.
कार्तिक बोम्मकांती हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाऊंडेशनमध्ये स्ट्रॅटेजिक स्टडीज प्रोग्रामचे वरिष्ठ फेलो आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Kartik Bommakanti is a Senior Fellow with the Strategic Studies Programme. Kartik specialises in space military issues and his research is primarily centred on the ...
Read More +
PREV
.jpg)
.png)