2023 मध्ये भारतीय अर्थव्यवस्था

भारतीय अर्थव्यवस्थेने 2023 मध्ये उत्तम कामगिरी केली आहे. भारताचा जीडीपी हा 3.73 ट्रिलियन यूएस डॉलर, दरडोई जीडीपी 2,610 युएस डॉलर आणि 2.9 टक्के जागतिक सरासरीच्या विरुद्ध 6.3 टक्के अंदाजित जीडीपी राहिला आहे. भारत 2027 पर्यंत 5 ट्रिलियन युएस डॉलर अर्थव्यवस्था बनण्याच्या तयारीत असल्याने, इतर महत्त्वाच्या पॅरामीटर्ससह वाढीच्या प्रेरक घटकांची चौकशी करणे आवश्यक आहे. यापैकी काही मापदंड आहेत, ज्यात महागाई, बेरोजगारी, गुंतवणूक, क्षेत्रीय कामगिरी आदी गोष्टींचा समावेश होताना दिसतो.अर्थव्यवस्थेची ताकद ओळखण्यासाठी आणि 2024 मधील प्रयत्नांवर प्रकाश टाकण्यासाठी या निर्देशकांचा आढावा घेण्यात आला आहे.

आकृती 1 : भारताचा दरडोई जीडीपी (अमेरिकन डॉलर मध्ये)

स्रोत: आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी

महत्त्वपूर्ण पॅरामीटर्स

जागतिक वाढ मंदावली असताना, महागाई मात्र तुलनेने जास्त राहिली आहे. स्वस्त इंधन आणि वस्तूंच्या किमतीत सुधारणा यामुळे ऑक्टोबर 2023 पासून ग्राहक किंमत निर्देशांक (CPI) जवळपास 2 टक्क्यांनी घसरला आहे. मुख्य चलनवाढ, जी अन्न आणि इंधन वगळून स्थिर राहिली आहे ती दर्शविते की हे मुख्यतः खाद्यपदार्थांच्या किमतीचे परिणाम आहेत. तृणधान्ये, कडधान्ये आणि मसाल्यांनी महागाईने गाठल्याने अन्नधान्य चलनवाढीचा वेग उच्च झाला. त्यामुळे देशांतर्गत किमती स्थिर ठेवण्यासाठी निर्यात प्रतिबंधांद्वारे सरकारने प्रयत्न केले. जागतिक मागणी स्थिर असली तरी, पुरवठा साखळीतील व्यत्यय 2024 मध्ये चालू राहण्याची अपेक्षा आहे, भू-राजकीय तणावामुळे, नियमित आर्थिक आणि वित्तीय हस्तक्षेपांची आवश्यकता आहे.

आकृती 2: सीपीआय महागाईचा त्रैमासिक अंदाज (वर्ष-दर-वर्ष)

स्रोत: रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया

भारतीय रिझर्व्ह बँकेच्या (RBI) तटस्थ चलनविषयक धोरणाच्या भूमिकेचे आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी (IMF) ने कौतुक केले आहे, ज्यामुळे किमती हळूहळू स्थिर होऊ शकतात. भारतीय रुपया आणि डॉलरच्या विनिमय दरात  82-84 श्रेणीत चढ-उतार होण्याची अपेक्षा आहे. चलन हळूहळू खालच्या सीमारेषेवर स्थिरावत आहे. तथापि, किरकोळ उतरामुळे काळजी करू नये कारण यामुळे भारतीय निर्यात अधिक आकर्षक होईल. उदाहरणार्थ, नोव्हेंबर 2022 च्या तुलनेत, नोव्हेंबर 2023 मध्ये भारताची व्यापार तूट जवळपास निम्मी होती. जानेवारी-ऑक्टोबर या कालावधीत निर्यातीत वार्षिक आधारावर 5.43 टक्क्यांनी घसरण झाली असली तरी, याच कालावधीत आयात 7.31 टक्क्यांनी घसरली, त्यामुळे सुधारणा झाली. देशांतर्गत चलनवाढ स्थिर ठेवण्यासाठी तांदूळ आणि इतर खाद्यपदार्थांच्या निर्यातीवरील निर्बंधानंतर निर्यातीत घट अपेक्षित होती.

भारतीय रिझर्व्ह बँकेच्या (RBI) तटस्थ चलनविषयक धोरणाच्या भूमिकेचे आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी (IMF) ने कौतुक केले आहे, ज्यामुळे किमती हळूहळू स्थिर होऊ शकतात.

पेट्रोलियम उत्पादने आणि मौल्यवान रत्नांच्या निर्यातीत घट झाली असताना, दूरसंचार साधने, इलेक्ट्रिक मशिनरी आणि औषध फॉर्म्युलेशनच्या निर्यातीत लक्षणीय वाढ झाली आहे. आणि अर्थव्यवस्थेसाठी संभाव्य प्रमुख क्षेत्र हायलाइट करते. आयएमएफच्या अंदाजानुसार, 2023 मध्ये परदेशी थेट गुंतवणूक (FDI) आणि विदेशी पोर्टफोलिओ गुंतवणूक (FPI) दोन्हीमध्ये वाढ झाली आहे आणि 2024 मध्ये अनुक्रमे 44.4 आणि 33.9 अब्ज डॉलर होण्याचा अंदाज आहे. परकीय गुंतवणुकीतील वाढ ही वस्तुस्थितीचा पुरावा आहे की भारताला ग्लोबल साउथमध्ये एक उदयोन्मुख शक्ती म्हणून ओळखले जाते ज्यात नगण्य जोखीम प्रीमियमसह गुंतवणूकीवर स्थिर परतावा देण्याची क्षमता आहे. उदयोन्मुख क्षेत्रांच्या प्रकाशात या विकासाचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे ज्याने भारताला वरच्या दिशेने विकासाच्या दिशेने नेले आहे.

क्षेत्रीय वाढ

कॅलेंडर वर्ष 2023 च्या तिसर्‍या तिमाहीत उत्पादन क्षेत्राची वाढ 13.9 टक्के झाली. यात पोलाद, सिमेंट आणि ऑटोमोबाईल उत्पादन क्षेत्रातील दुहेरी वाढीचा आधार मिळाला. पायाभूत सुविधा आणि रिअल इस्टेट क्षेत्रांनी चांगली कामगिरी केली आहे तर बांधकाम क्षेत्राने 13.3 टक्के मजबूत तिमाही वाढ नोंदवली आहे. तथापि, गेल्या तिमाहीत कृषी क्षेत्र आणि सेवा-आर्थिक आणि आदरातिथ्य सेवांमध्ये मंदीचा अनुभव आला आहे. प्रतिकूल हवामान आणि खरीप पिकाच्या उप-समान उत्पादनामुळे कृषी मंदीचे श्रेय दिले जात असले तरी, आर्थिक सेवांमधील सापेक्ष आकुंचन हे वाढत्या आधारभूत परिणामाच्या रूपात स्पष्ट केले जाऊ शकते. मागील वर्षात यात भरीव वाढ झाली आहे.

आकृती 3: प्रमुख क्षेत्रांमध्ये तिमाही वास्तविक एकूण मूल्य वर्धन

स्रोत: इवाय पल्स

उत्पादन क्षेत्रामध्ये 2025-26 पर्यंत 1 ट्रिलियन डॉलर्सची वाढ होण्याची क्षमता आहे. हे सरकारच्या 'मेक इन इंडिया' उपक्रमाचा भाग असून ज्याला उत्पादन-लिंक्ड इन्सेंटिव्ह (PLI) सारख्या अनेक उद्योग-प्रोत्साहन योजनांद्वारे मदत केली जाते. पीएलआय योजनेचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे 14 प्रमुख क्षेत्रांमध्ये गुंतवणुकीला आकर्षित करणं ज्यामुळे भारतीय उद्योगांना जागतिक स्तरावर स्पर्धात्मक बनवता येईल. यामुळे सार्वजनिक तिजोरीवर मोठा भार पडतो, जो पडणार नाही. उत्पादन उद्योग म्हणजेच ऑटोमोबाईल, कापड आणि इलेक्ट्रॉनिक्स क्षेत्र देशांतर्गत ग्राहकांच्या अपेक्षित वाढीसह वाढत आहे. अर्थव्यवस्थेत एकूण मागणीची पुनरावृत्ती होत आहे. हे अर्थव्यवस्थेला चालना देण्यासाठी ग्राहक उत्पन्नाची भूमिका आणि परिणामी रोजगाराची भूमिका अधोरेखित करते. 

सुधारणेसाठी संधी

नियतकालिक श्रम बल सर्वेक्षणानुसार, कामगार शक्ती सहभाग दर (LFPR) जून 2022 मध्ये 41.3 टक्क्यांवरून जून 2023 मध्ये 42.4 टक्क्यांवर पोहोचला आहे. महिला श्रम बल अजूनही 30.5 टक्के म्हणजे खूपच कमी आहे. वाढती बेरोजगारी ही अजूनही भारतीय धोरणकर्त्यांसाठी एक भयानक समस्या आहे. औद्योगिक वाढ झाली असली तरी रोजगारक्षमतेत तितकीशी वाढ झालेली नाही. सरासरी कामगाराकडे कर्मचारी वर्गात प्रवेश करण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये नसतात. कामगारांच्या प्रशिक्षणाला चालना देण्यासाठी अनेक सरकारी उपक्रम अस्तित्वात असताना, उपलब्ध मार्गांबद्दल जागरूकता वाढवण्यासाठी आणि परिवर्तन प्रक्रिया सुलभ करण्यासाठी धोरणे आखली पाहिजेत. बेरोजगारीचा दर कमी होत असला तरी, लोकसंख्याशास्त्रीय लाभांशाचे एकूण फायदे मिळतील याची खात्री करण्यासाठी ते कमी करणे आवश्यक आहे.

औद्योगिक वाढ झाली असली तरी रोजगारक्षमतेत तितकीशी वाढ झालेली नाही. शिवाय कामगारांकडे कर्मचारी वर्गात प्रवेश करण्यासाठी आवश्यक कौशल्ये नसतात.

यामुळे भारताने निवडलेला संरचनात्मक मार्ग आणि सेवा-नेतृत्वाच्या विकासाचा मार्ग 5 ट्रिलियन अर्थव्यवस्थेच्या प्रवासाला उत्प्रेरित करेल की नाही याबद्दल वादविवाद आहेच. आरबीआयचे माजी गव्हर्नर रघुराम राजन यांनी त्यांच्या पुस्तकात असा युक्तिवाद केलाय की भारतीय वस्तूंना स्पर्धात्मक बनवण्यासाठी प्रोत्साहन मिळेपर्यंतच उत्पादन वाढीचा वेग कायम राहील. हा युक्तिवाद नव्या उद्योगाच्या विरोधात असला तरी, सेवा क्षेत्राकडे दुर्लक्ष केले जाऊ नये. उद्योगांना स्पर्धात्मक बनवण्यासाठी, निविदा खर्च कमी करणे आवश्यक आहे, ज्यामध्ये श्रम देखील समाविष्ट आहेत. पण ते सर्वसमावेशक वाढ रोखून देशाच्या शाश्वत विकासास बाधा आणतील. तथापि, संशोधन आणि विकासातील पुरेशी गुंतवणूक अनुदान योजनांची गरज लक्षणीयरीत्या कमी करू शकते आणि भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या भविष्याला आकार देण्यासाठी उत्प्रेरक ठरतील.

स्थिरता वाढवणे

शाश्वत विकास उद्दिष्टे (SDG) स्कोअरनुसार भारत 166 देशांमध्ये 112 व्या क्रमांकावर आहे. यात खूप हाय स्पिलओव्हर स्कोअर देखील आहे. म्हणजे, इतर राष्ट्रांच्या टिकाऊपणावर सकारात्मक परिणाम करण्याची क्षमता आहे. मात्र उत्पादनाच्या नेतृत्वाखालील वाढीवर लक्ष केंद्रित केल्याने पर्यावरणाच्या गुणवत्तेवर गंभीर परिणाम होतील, ज्यामुळे वाढ आणि कल्याण यांच्यातील तफावत वाढेल. यामुळे सामाजिक खर्च कमी वाढ सुनिश्चित करण्यासाठी बहु-अनुशासनात्मक संशोधन आणि धोरण समन्वयाची आवश्यकता आहे. भारताने त्याच्या G20 अध्यक्षपदाच्या काळात 2030 च्या अजेंड्याला चालना देण्यासाठी अनेक उपाय योजले आहेत आणि त्याच्या आर्थिक करारांमध्ये शाश्वत आवश्यकतांच्या रूपरेषा आखल्या आहेत. मात्र 2024 मध्ये जैविक, जबाबदार वाढ सुनिश्चित करण्यासाठी भारताला एक धोरणात्मक रचना लागू करावी लागेल जी सध्याच्या भू-राजकीय परिस्थितीत विकसनशील राष्ट्रासाठी अद्वितीय ठरू शकते.

आर्य रॉय बर्धन ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनमध्ये सेंटर फॉर न्यू इकॉनॉमिक डिप्लोमसीमध्ये संशोधन सहाय्यक आहेत.

• Economics and Finance
• India

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.

PREV NEXT