आपल्या व्यापारी साम्राज्याचा विस्तार करण्यासाठी आणि आर्थिक सुबत्ता वाढवण्यासाठी सैन्य आता शेती क्षेत्रात उतरत आहे. पण हा आर्थिक मोह पुढे चालून खर्चिक ठरू शकतो.
पाकिस्तानच्या सैन्य प्रमुखाला इस्लामाबाद येथे राष्ट्रीय कृषी अधिवेशनाला संबोधित करण्यासाठी आमंत्रित करण्यात आले होते. गणवेशधारी सेनापती कृषी शास्त्रीय समुदायाला मार्गदर्शन करतोय हे कल्पना करणे कठीण असले तरी पाकिस्तान यासाठी अपवाद आहे. पाकिस्तानात घडणाऱ्या सर्व गोष्टींच्या केंद्रस्थानी सैन्य नेहमीच असते.
क्रेडिट द्यायचं असलं तर, सेनापतींनी इच्छुक श्रोत्यांना निराश केले नाही आणि देशाच्या संघर्ष करणाऱ्या कृषी क्षेत्राला पाठिंबा देण्यासाठी सैन्याच्या बांधिलकीची हमी दिली.
पाकिस्तानला बहुधा कृषीप्रधान अर्थव्यवस्था म्हणून ओळखले जाते. याचे कारण म्हणजे शेती क्षेत्र पाकिस्तानाच्या सकल राष्ट्रीय उत्पादनात (GDP) सुमारे 23 टक्के योगदान देते आणि देशाच्या लोकसंख्येतील 37 टक्के पेक्षा जास्त लोकांना रोजगार उपलब्ध करून देते. मात्र, तीव्र पाणी संकट, शेती क्षेत्र कमी होणे आणि जमिनीची उत्पादकता कमी होणे यासारख्या घटकांमुळे पाकिस्तानाच्या कृषी आयातीत झपाटून वाढ झाली आहे आणि आता ती 10 अब्ज अमेरिकन डॉलरपेक्षा जास्त आहे. जागतिक अन्न कार्यक्रम (WFP) च्या अलीकडील आकडेवारीनुसार, जवळपास 37 टक्के पाकिस्तानी अजूनही अन्न असुरक्षित आहेत. 2022 च्या विनाशकारी पुरांमुळे या प्रतिकूल परिस्थितींचे बळ वाढले आणि त्यामुळे राष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेचा कणा मानल्या जाणार्‍या कृषी क्षेत्राला गांभीर सुधारणांची गरज आहे.
पाकिस्तानला बहुधा कृषीप्रधान अर्थव्यवस्था म्हणून ओळखले जाते. याचे कारण म्हणजे शेती क्षेत्र पाकिस्तानाच्या सकल राष्ट्रीय उत्पादनात (GDP) सुमारे 23 टक्के योगदान देते आणि देशाच्या लोकसंख्येतील 37 टक्के पेक्षा जास्त लोकांना रोजगार उपलब्ध करून देते.
पाकिस्तान, जेथे कधीकाळी ग्रामीण भाग विस्तृत हिरव्यागार शेतांनी नटला होता, आता जमिनीच्या तीव्र टंचाईचा सामना करत आहे. ही समस्या लोकसंख्येचा विस्फोट, हवामान बदल आणि जमीन हडप करण्याच्या प्रवृत्तीमुळे निर्माण झाली आहे.
या निराशाजनक आर्थिक पार्श्वभूमीवर, पाकिस्तानच्या सैन्याने संधी साधून "हरित पाकिस्तान उपक्रम" हाती घेतला आहे. या उपक्रमाद्वारे सरकार शेती उत्पादन वाढवून अन्नधान्य सुरक्षा कमी करण्याचे लक्ष्य ठेवून आहे. या योजनेअंतर्गत शेतकऱ्यांना कर्ज सहज उपलब्ध करून देणे आणि सर्वोत्तम पद्धतींचा अवलंब करणे यासारख्या चांगल्या सुविधा पुरवल्या जाण्याची योजना आहे.
सेनाप्रमुख जनरल असिम मुनीर यांनी हरित पाकिस्तान उपक्रमाबद्दल सैन्याची बांधिलकी अधोरेखित केली आहे. या उपक्रमाच्या अंतर्गत, पाकिस्तानच्या सैन्याने देशभरातील लागवडीत नसलेल्या आणि उजाड जमिनींचे पुनरुत्थान करून पाकिस्तानच्या कृषी क्षेत्राचे आधुनिकीकरण करण्यासाठी भूमी माहिती आणि व्यवस्थापन प्रणाली (LIMS) विकसित केली आहे. भूमी माहिती आणि व्यवस्थापन प्रणालीची जबाबदारी मेजर जनरल पदवीच्या अधिकाऱ्यांना सोपवण्यात आली आहे आणि त्यांची संपूर्ण देशभरात नियोजित सरकारी उपक्रमांचे समन्वय साधण्यासाठी डीजीएसपी (DGSP) म्हणून नियुक्ती करण्यात आली आहे.
नवीन स्थापन केलेली ही प्रणाली शेतकरी समाजाला हवामान स्थिती, सिंचन तंत्रज्ञान, पीक उत्पादन आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर याबाबत रिअल-टाइम मार्गदर्शन देण्याचेही लक्ष्य ठेवते. सैन्याच्या उद्दिष्टांपैकी एक म्हणजे पाकिस्तानात सामाजिक-आर्थिक विकास वाढवण्यासाठी लागवडीत नसलेल्या उजाड जमिनींचे पुनरुत्थान करून अर्थव्यवस्था पुन्हा रुळावर आणणे होय. सैन्याने नवीन सिंचन कालव्यांचे जाळे बांधण्याचा प्रस्ताव दिला आहे ज्याद्वारे 9 दशलक्ष हेक्टरांहून अधिक लागवडीत नसलेल्या उजाड जमिनींचे पुनरुत्थान करण्यात येईल.
पाकिस्तानातील सामाजिक-आर्थिक विकासाला चालना देण्यासाठी सैन्याचे एक उद्दिष्ट म्हणजे लागवडीत नसलेल्या उजाड जमिनींचे पुनरुत्थान करून अर्थव्यवस्था पुन्हा जिवंत करणे होय.
लष्कराध्यक्ष जनरल असिम मुनीर यांनी या उपक्रमाला असामान्य वैयक्तिक स्वारस दाखवला आहे आणि सर्व संबंधित पक्षाना वारंवार हमी दिली आहे की ग्रीन पाकिस्तान मोहिमेला लष्करी मुख्यालय (जीएचक्यू) कडून पूर्ण पाठिंबा मिळेल.
"संस्थात्मक शेती" हा आता चर्चेतला शब्द आहे. फौजी फाउंडेशनच्या अंतर्गत लष्कराने फॉनग्रोसारख्या नवीन कृषी उपकंपन्या स्थापन केल्या आहेत. त्यांनी जुलै 2023 मध्ये पंजाबमधील पिरावल येथे 2,250 एकरांवर पसरलेला "आधुनिक कलात्मक कॉर्पोरेट कृषी उद्यान" याचे देखील उद्घाटन केले आहे.
वाळवंट चोलिस्तानच्या प्रदेशासाठीही अशाच प्रकारच्या शेतीच्या समृद्धीसाठी योजना आखण्यात आल्या आहेत. येथे टिकाऊ शेतीसाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर आणि कृषी उत्पादनांच्या व्यापारासाठी कृषी मॉल्सची स्थापना करण्याचा विचार सुरु आहे.
सार्वजनिक स्तरावर झालेल्या टीकेनंतर, सिंध सरकारनेही पाकिस्तानच्या लष्कराच्या अंतर्गत येणाऱ्या आणखी एका कंपनी असलेल्या मेसर्स ग्रीन कॉर्पोरेट इनिशिएटिव्ह प्रायव्हेट लिमिटेडशी करार केला आहे. या करारानुसार, कॉर्पोरेट शेतीसाठी सहा जिल्ह्यांमध्ये विभाजित सुमारे 52,000 एकर जमीन या कंपनीला देण्याचा निर्णय घेण्यात आला आहे. या "बंजर" जमिनीमध्ये खैरपूरमध्ये 28,000 एकर, थारपारकरमध्ये 10,000 एकर, दादूमध्ये 9,305 एकर, थट्टामध्ये 1,000 एकर, सुजवातमध्ये 3,408 एकर आणि बादिनमध्ये 1,000 एकर जमीन समाविष्ट आहे. ही व्यापक जमीन पुढील 20 वर्षांसाठी 'हरित पाकिस्तान' ही त्यांची मोहीम राबवण्यासाठी जीएचक्यू (लष्कराचे मुख्यालय) मालकीच्या कंपनीला हस्तांतरित केली जाणार आहे.
छायाचित्र 1: प्रस्तावित जमीन वाटप
Source: Journalist Miraj Habib’s X/Twitter handle
ख़ैबर पख़्तूनख्वा प्रांतातील प्रांतीय सरकारने आणखी एक लीज करार केला आहे ज्या अंतर्गत लष्करांना दक्षिण वजीरिस्तानात 17,000 हेक्टेअरपेक्षा जास्त जमीन लागवडीसाठी मालकी हक्क दिले जाणार आहेत. यापूर्वीच दक्षिण वजीरिस्तानाच्या ज़र्मलम क्षेत्रात 1,000 एकर जमीनवर शेती करण्यास सुरुवात केली आहे आणि पुढील काही वर्षांत सुमारे 41,000 एकरपर्यंत शेती क्षेत्र विस्तारित करण्याची योजना आखत आहे.
मार्च 2022 मध्ये, जीएचक्यूच्या भूमि संचालनालयाने पंजाब सरकारकडे कॉर्पोरेट शेतीसाठी 45267 एकर जमीन मागितली होती. ही जमीन भक्कर (42724 एकर), ख़ुश (1818 एकर) आणि साहीवाल (725 एकर) जिल्ह्यांमध्ये विभाजित करण्याची योजना होती. जमीन हस्तांतरणाचा हा प्रस्ताव खरं तर भविष्यात सरकारच्या 10 लाख पेक्षा जास्त एकर सरकारी जमीन मिळवण्याच्या एकूण विनंतीचा पहिला भाग म्हणूनच पाहिला जात होता.
लष्कराकडून जमीन संबधी अनेक प्रस्ताव आल्याने पाकिस्तानातील लोकांमध्ये अनेक चिंता निर्माण झाल्या आहेत. उदाहरणार्थ, भक्कर जिल्ह्यातील चक नंबर 20/एमएल गावी, दोशेहून अधिक लोकांनी प्रस्तावित जमीन हस्तांतरणाचा विरोध करत कायदेशीर अर्ज दाखल केला. लाहोर उच्च न्यायालयानेही लष्कराच्या मागणीच्या घटनात्मक वैधतेवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले आणि पंजाब सरकारला सैन्याकडे जमीन हस्तांतरण करण्यापासून रोखण्यासाठी स्थगन आदेश जारी केला. तथापि, शेवटी, हायकोर्टाचा आदेश अपेक्षेप्रमाणे स्थगित करण्यात आला आणि सरकार आता लष्कराद्वारे कॉर्पोरेट शेतीसाठीच्या योजनेपुढे चालू आहे.
लष्कराचा जमिनीवरचा कब्जा करण्याचा आग्रह नवीन नाही. अनेक दशकांपासून, पंजाब प्रांतातील ओकारा मिलिटरी फार्म्स पाकिस्तानात सार्वजनिक चर्चेचा विषय बनले आहेत. 19 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात ब्रिटिशांनी विकसित केलेल्या नहर वसाहतींचा भाग असलेले 17,000 एकरपेक्षा जास्त जमीन असलेले हे फार्म पाकिस्तानच्या लष्कर आणि शेतकऱ्यांमधील कटु वादाचे कारण बनले आहेत. कारण लष्कराने जमीन ताब्यात घेतली आणि शेतकऱ्यांनी त्या जमिनीवर पिकवलेल्या पिकापासून निर्माण झालेल्या उत्पन्नाचा काही भाग लष्कराला द्यावा लागेल अशी अट ठेवली. जुलै 2014 मध्ये शेतकरी आणि लष्करात झालेल्या जमीन करार वाढवण्याच्या वादातून दोन शेतकऱ्यांचा मृत्यू झाला आणि सहा जण जखमी झाले. लष्करी अधिकाऱ्यांच्या अत्याचारांचे आरोपही वारंवार होत आले आहेत.
अनेक दशकांपासून, पंजाब प्रांतातील ओकारा मिलिटरी फार्म्स पाकिस्तानात सार्वजनिक चर्चेचा विषय बनले आहेत.
मात्र, यामुळे लष्करी नेतृत्वाला रोखता आले नाही आणि देशाची सद्यस्थिती आर्थिक परिस्थिती त्यांना जमीन व्यवस्थापनाच्या क्षेत्रात ढवळाढवळीसाठी आणखी एक संधी देते. लष्कराने मात्र आपल्या सहभागासाठी कारण सांगितले आहे. हरित पाकिस्तान ही मोहीम आपल्या कार्यक्षेत्रात येते कारण अन्नधान्य सुरक्षा, हवामान बदल आणि दुष्काळ रोखण हे देखील राष्ट्रीय सुरक्षेच्या व्यापक कक्षेत येते असे ते म्हणतात.
पाकिस्तानच्या जन्मापासूनच, निर्णय प्रक्रियेत लष्कराची असमान भूमिका देशाच्या राजकारणाची खासियत बनली आहे. इतक्या वर्षात, राजकीय हस्तक्षेपापलीकडे, सशस्त्र दलांनी अन्नधान्यापासून सिमेंट उत्पादन आणि गृहनिर्माण सोसायट्यांपर्यंत विविध 50 पेक्षा जास्त व्यावसायिक संस्थांद्वारे महत्त्वपूर्ण कॉर्पोरेट हितसंबंध विकसित केले आहेत. नवीन तयार करण्यात आलेल्या विशेष गुंतवणुक सुलभीकरण परिषदेने (एसआयएफसी) पाकिस्तानाच्या आर्थिक परिस्थितीत जीएचक्यूचा प्रभाव आणखी संस्थात्मिक केला आहे.
पाकिस्तानी लष्कराचा शेती क्षेत्रातील प्रवेश या उपक्रमाचा लष्करी ताकदीवर होणारा परिणाम याबाबतही अस्वस्थ करणारे प्रश्न उपस्थित केले जात आहेत. जरी जीएचक्यू शेतीसाठी सक्रिय सैनिकांची नियुक्ती करणार नसले तरी, जमीन मालकीचे आकर्षक संधी, निवृत्तीनंतर त्यांच्या आडकत व्यवसायिक संस्थांमधील संधी आणि नागरी समाजातील वाढती तळमळ यामुळे पाकिस्तानाच्या सशस्त्र दलांवर दीर्घकालीन नकारात्मक परिणाम होणार आहे.
नवीन स्थापन करण्यात आलेली विशेष गुंतवणुक सुलभीकरण परिषद (एसआयएफसी) यामुळे पाकिस्तानाच्या आर्थिक क्षेत्रात जीएचक्यूचा प्रभाव आणखी मजबूत झाला आहे.
पाकिस्तानी लष्कराच्या व्यापारी साम्राज्याद्वारे गेल्या काही दशकांत त्यांचे आर्थिक हित मोठ्या प्रमाणात वाढले आहेत. अलीकडेच राष्ट्रीय सभागृहात झालेल्या चर्चेदरम्यान सरकारने सादर केलेल्या अधिकृत आकडेवारीनुसार, पाकिस्तानचे लष्कर सुमारे 40 अब्ज अमेरिकन डॉलरच्या व्यावसायिक संस्था चालवते आणि ते या गरीब देशातील सर्वात मोठे व्यापारी आहेत. पाकिस्तानी लष्कराची 50 पेक्षा जास्त व्यावसायिक उद्योग, औद्योगिक युनिट्स, शॉपिंग कॉम्प्लेक्स आणि गृहनिर्माण सोसायट्यांची मालकी आहे, ज्या फौजी फाऊंडेशन, शहीन फाऊंडेशन, बहरिया फाऊंडेशन, आर्मी वेलफेअर ट्रस्ट (एडब्ल्यूटी) आणि डिफेन्स हाउसिंग ऑथॉरिटीज (डीएचए) सारख्या त्यांच्या आघाडीच्या मिश्रित कंपन्यांद्वारे चालवल्या जातात.
लष्कराच्या शेती क्षेत्रातील महत्वाकांक्षा म्हणून त्यांचे उत्पन्न वाढवण्याचा आणि त्यांचे विशाल व्यापारी साम्राज्य आणखी मजबूत करण्याचा एक नैसर्गिक मार्ग आहे. दीर्घकालीन स्वरुपात, हा आर्थिक हव्यास पाकिस्तान आणि त्यांच्या लष्करासाठीही महागडा ठरू शकतो.
ब्रिगेडियर सुशील तन्वर, VSM, मिलिटरी स्कूल (अजमेर) आणि राष्ट्रीय संरक्षण प्रबोधिनीचे माजी विद्यार्थी आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Brig Sushil Tanwar, VSM, is an alumnus of the Military School (Ajmer) and National Defence Academy. Brigadier Sushil Tanwar has had a distinguished career spanning ...
Read More +
PREV
.png)
.png)