इस्रायल-पॅलेस्टाईन युद्धामुळे लादलेल्या आर्थिक बहिष्कारांचा इस्राइल वर झालेल्या परिणामांचे विश्लेषण

सध्या सुरू असलेल्या इस्रायल-पॅलेस्टाईन संघर्षाच्या पार्श्वभूमीवर, जगभरातील मोठ्या संख्येने लोकांनी इस्रायलशी संबंध असलेल्या किंवा इस्रायलमध्ये गुंतवणूक असलेल्या वेगवेगळ्या उत्पादनावर बहिष्कार टाकून इस्रायल सरकारच्या कृतीचा निषेध केला आहे. या उत्पादनांचा वापर टाळण्याचे आवाहन बॉयकॉट, डिव्हिस्टमेंट आणि सॅक्शन्स (B.D.S) चळवळीद्वारे केले गेले होते, या संस्थेची स्थापना 2005 मध्ये झाली होती आणि जगभरातील अनेक गटांनी अशा चळवळीचा वापर केला आहे. यापूर्वी त्यांना काही प्रमाणातच किंवा कमी प्रमाणात यश मिळाले होते पण, सर्वात अलीकडील या लाटेने इस्रायलमध्ये गुंतवणूक केलेल्या अनेक कंपन्यांचा तोटा झाला आहे.आणि येत्या वर्षातही त्याचा प्रभाव कायम राहण्याची शक्यता आहे.

उदाहरणार्थ, तिमाही कामगिरीच्या सर्वात अलीकडील यादीत, कॉफी समूह स्टारबक्स, ज्याचे संस्थापक हॉवर्ड शुल्ट्झ हे इस्रायलचे समर्थक आहेत, त्यांनी लक्षणीय तोटा नोंदवला आणि विक्री कमी झाली. तसेच मलेशियामध्ये प्रसिद्ध फास्ट फूड ब्रँड के. एफ. सी. ने देशभरातील त्याच्या सुमारे 100 शाखा बंद करण्याची घोषणा केली .त्याचप्रमाणे, मॅकडोनाल्ड्सने इस्रायली सैन्याला मोफत जेवण दिल्याबद्दल मध्यपूर्वेतील ग्राहकांकडून कंपनीवर बहिष्कार टाकल्यानंतर एप्रिल 2024 मध्ये इस्रायलमधील त्याचे नियंत्रण असलेल्या अलोनियल कंपनीकडून आपली सर्व इस्रायली दुकाने परत खरेदी केली.

खरे तर, 7 ऑक्टोबरपासून, अनेक अॅप्स समोर आले आहेत ज्यांचा वापर विविध उत्पादनांचे बारकोड स्कॅन करण्यासाठी आणि ग्राहकांना या कंपन्यांशी असलेल्या इस्रायली संबंधांबद्दल माहिती देण्यासाठी केला जात आहे. अशी अॅप्स वापरणाऱ्या लोकांची टक्केवारी कमी असली तरी आत्तापर्यंत लाखो लोकांनी याचा वापर केला आहे.उदाहरणार्थ, नो थँक्स अॅप 10 लाखांहून अधिक वेळा डाउनलोड केले गेले आहे .ज्या उत्पादनाचा संबंध अमेरिकेशी आहे आणि ते जगभरात सर्वत्र उपलब्ध आहेत अशी स्थीती  मध्य पूर्व आणि दक्षिण आशियासारख्या ठिकाणच्या ग्राहकांना उत्पादनांवर बहिष्कार टाकणे सोपे करते. त्यामुळे BDS चळवळीला गती मिळाली आहे. परंतु त्याच्या यशामुळे अशा सक्रियतेला चालना मिळेल, असे म्हणण्याची गरज नाही.

बहिष्काराचा इतिहास आणि यश

आधुनिक काळात आर्थिक बहिष्कारांचा लक्षणीय परिणाम झाला आहे. सर्वात प्रसिद्ध बहिष्कार चळवळ ही 1960-1990 दरम्यानची Anti-Apartheid Movement होती ज्याने दक्षिण आफ्रिकेच्या ग्राहकांना विशिष्ट कंपन्यांकडून उत्पादने खरेदी करण्यापूर्वी त्याचे लेबल तपासण्याचे सांगण्यावर आले होते. काही विश्लेषकांच्या मते, जरी ते तेथील एका राजवटीविरुद्धच्या इतर उपाययोजनांसह एकत्रित केले गेले असले तरी याचा दीर्घकालीन परिणाम झाला. त्याचप्रमाणे, 1990 च्या दशकात, बालमजुरीशी निगडीत अनेक कंपन्यांवर बहिष्कार टाकण्यात आले होते त्यामुळे अनेक कंपन्यांनी आपले कठोर नियम मागे घेतले होते.

या चळवळींचा अभ्यास केलेल्या विद्वानांनी यशस्वी बहिष्कार चळवळीचे अनेक घटक दर्शविले आहेत. सर्वप्रथम, ग्राहक ज्या कारणाशी असहमत आहेत त्या कारणाशी जोडलेले कोणतेही उत्पादन टाळणे आवश्यक आहे, ते असे काहीतरी असावे ज्यामध्ये स्पष्ट पर्याय असतील.मॅकडोनाल्ड्स, के. एफ. सी. सारख्या फास्ट फूड साखळ्या आणि स्टारबक्स सध्याच्या चळवळीतील सर्वात मोठ्या नुकसानकर्त्यांपैकी आहेत, विशेषतः मध्यपूर्वेत, तंतोतंत कारण अशा उत्पादनांसाठी अनेक पर्याय उपलब्ध आहेत. म्हणूनच गूगल, अॅमेझॉन आणि ओरॅकल सॉफ्टवेअरसारख्या कंपन्या (ज्या सर्व BDS चळवळीद्वारे इस्रायलशी जोडलेल्या असल्याचे ओळखले गेले आहे) पर्याय म्हणून काम करू शकतील असे कोणतेही मोठे सॉफ्टवेअर/प्लॅटफॉर्म नसल्यामुळे त्यांच्यावर फारसा परिणाम झाला नाही.

लोक सोशल मीडिया, टिकटॉक, इन्स्टाग्राम आणि व्हॉट्सअॅप सारख्या प्लॅटफॉर्मचा वापर करत असल्यामुळे आणि इस्रायल-पॅलेस्टाईन समस्येवर चर्चा करण्यासाठी सक्रियतेची विविध साधने उपलब्ध असल्यामुळे ग्राहकांना पर्याय शोधणे सोपे झाले आहे.

दुसरे म्हणजे, ज्या ठिकाणी घटना घडते त्या भौगोलिक भागाच्या पलीकडे बहिष्कार वाढवण्यात आणि सामाजिक माध्यमांचे महत्त्व कधीच कमी लेखले जाऊ शकत नाही. सोशल मीडिया प्रभावक (Social Media influencers) आणि लोक हे टिकटॉक, इन्स्टाग्राम आणि व्हॉट्सअॅप सारख्या प्लॅटफॉर्मचा वापर करत असल्याने आणि इस्रायल-पॅलेस्टाईन समस्येवर चर्चा करण्यासाठी सक्रियतेची विविध साधने वापरल्यामुळे ग्राहकांना पर्याय शोधणे सोपे झाले आहे. या अॅप्समुळे आग्नेय आशिया, मध्य पूर्व आणि पश्चिम आणि इतर प्रदेशांमध्ये जगभरात प्रसार होण्यास मदत झाली आहे.

तिसरे, सक्रिय राजकीय संघर्ष हा वेग कायम राखण्यासाठी मोठी प्रेरणा म्हणून काम करतो. या प्रदेशातील मोठ्या भू-राजकीय परिणामांमुळे इस्रायलने आता सहा महिन्यांहून अधिक काळ गाझामध्ये आपली लष्करी कारवाई थांबवली नाही याचा अर्थ असा आहे की जगभरातील नागरिक या समस्येचे सक्रियपणे नेतृत्व करतात. म्हणूनच जगभरातील सर्वोच्च स्तरावर सक्रियता निर्माण झाली आहे. शिवाय, संयुक्त राष्ट्रांच्या अनेक तज्ञांनी गाझामधील इस्रायलच्या कारवायांना 'नरसंहार' असे लेबल लावले आहे.यामुळे सक्रीयतेला अधिकच चालना मिळते.

महत्त्वाचे म्हणजे, कोणत्याही कॉर्पोरेट संस्थेवर केलेला बहिष्कार केवळ उत्पादन खरेदीवर होत नाही तर अशा गोष्टींमुळे कंपन्यांच्या सुद्धा प्रतिष्ठेवर परिणाम होतो ज्यामुळे भागधारक घाबरतात आणि अशा कंपन्यांमधून त्यांची गुंतवणूक काढून घेतात. अशा कंपन्यांच्या घटत्या मूल्यांकनामुळे अशा कंपन्यांचे मोठे नुकसान होऊ शकते.

बहिष्काराचे राजकीय भवितव्य

विद्वान ब्रेडन किंग यांनी निदर्शनास आणून दिल्याप्रमाणे, प्रभावी आणि अप्रभावी बहिष्कारातील फरक त्यामागील संघटनेत आहे. बातम्यांचे चक्र बदलल्यानंतर स्थानिक तळागाळातील चळवळी अनेकदा संपुष्टात येतात, परंतु विशेषतः जर हा मुद्दा सार्वजनिक चर्चेत कायम राहिला तर अधिक संघटित प्रयत्न चळवळीला टिकवून ठेवू शकतात.

बातम्यांचे चक्र बदलल्यानंतर स्थानिक तळागाळातील चळवळी अनेकदा संपुष्टात येतात, परंतु विशेषतः जर हा मुद्दा सार्वजनिक चर्चेत कायम राहिला तर अधिक संघटित प्रयत्न एखाद्या चळवळीला टिकवून ठेवू शकतात.

अशा प्रकारे, गेल्या काही आठवड्यांपासून, युनायटेड किंगडम आणि अमेरिकेतील विविध विद्यापीठांनी इस्रायलशी शस्त्रास्त्रांच्या संबंधित असलेल्या देशांमध्ये त्यांच्या स्वतःच्या संस्थेच्या गुंतवणुकीला विरोध केल्याच्या बातम्या पाश्चिमात्य देशांच्या सोशल मिडीयावर  वर्चस्व गाजवत आहेत. यावरून हे दिसून येते की नागरिक अजूनही संघर्ष आणि त्यांच्या मार्गावर फरक पाडण्याचा प्रयत्न करण्यासाठी सक्रियतेच्या आणि निषेधाच्या प्रकारांकडे पर्याय किंवा उपाय म्हणून पाहतात.

ग्राहकांसाठी,अनेक लोक आपापल्या सरकारच्या इस्रायलला दिलेल्या पाठिंब्याच्या विरोधात आहेत हे लक्षात घेता, बहिष्कार हा कोणत्याही राजकीय मुद्द्यावर त्यांचा राग व्यक्त करण्याचा सर्वात सोपा मार्ग आहे. कोणतेही सरकार ग्राहकांना उत्पादने खरेदी करण्यास भाग पाडू शकत नाही हे लक्षात घेता, अशा हालचालींवर नियंत्रण ठेवण्याचा कोणताही मार्ग नाही. अनेक प्रकारे, BDS चळवळीचे भविष्य आणि त्याचे यश गाझामधील युद्ध वाढणे किंवा ते कधी संपुष्टात येते यावर अवलंबून आहे. या प्रदेशात सध्या संघर्ष सुरू असल्याने, ही चळवळ पुन्हा कमी होण्यापूर्वी काही थोड्या काळासाठी भविष्यात वाढण्याची शक्यता आहे. शिवाय, हे देखील स्पष्ट आहे कि BDS चळवळीचे यश हे सुनिश्चित करते की पॅलेस्टाईनच्या मुद्द्यावर असो किंवा इतरत्रही वादग्रस्त राजकीय कारवाया किंवा धोरणांवरील बहिष्कार हा प्रतिसादाचा एक महत्त्वाचा भाग असतो.

---

मोहम्मद सिनान सियेच हे ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनचे नॉन-रेसिडेंट असोसिएट फेलो आहेत.

• International Affairs
• West Asia

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.