.png)
भारतासारख्या विकसनशील देशासाठी लहान, मध्यम आणि सूक्ष्म उद्योग (Micro Small Meadium Enterprises) खूप महत्वाचे आहेत. 2021 मध्ये भारताच्या एकूण राष्ट्रीय उत्पनात MSME चा वाटा 29 टक्के इतका होता. पण तरीही, अशा उद्योगांना अनेक अडचणी येतात. कर्ज मिळणे ही एक मोठी समस्या आहे. बऱ्याच महिलांना पुरुषांइतकी समान संधी मिळत नाहीत. जुलै 2020 ते मार्च 2022 चा डेटा सांगतो की भारतातील 80,16,1995 नोंदणीकृत MSME पैकी फक्त 18 टक्के महिलांच्या मालकीची आहेत.
भारताच्या डिजिटल धूमधडाक्याच्या वाटेतल्या अडचणींवर मात करण्यासाठी ओपन क्रेडिट इनेबल्डमेंट नेटवर्क (ओसीईएन) ही भारताची डिजिटल पायाभूत सुविधा एक मोठी झेप आहे. विशेषत: छोटे, मध्यम आणि सूक्ष्म उद्योग (MSME) यांना कर्ज मिळवणे सोपे करण्यासाठी ओसीईएन हे एक असं पेमेंट गेटवे आहे ज्यामुळे कर्ज देणारे आणि कर्ज घेणारे त्याच्याशी थेट जोडले जाऊ शकतात. याचा फायदा विशेषत: ईशान्य भारतात (NER) MSME क्षेत्राला होऊ शकतो, जिथे महिलांना याचा सर्वाधिक फायदा होऊ शकतो.
भारताच्या डिजिटल धूमधडाक्याच्या वाटेतल्या अडचणींवर मात करण्यासाठी ओपन क्रेडिट इनेबल्डमेंट नेटवर्क (ओसीईएन) ही भारताची डिजिटल पायाभूत सुविधा एक मोठी झेप आहे.
ईशान्य क्षेत्र (North East Region) मध्ये अरुणाचल प्रदेश, आसाम, मणिपूर, मेघालय, मिझोरम, नागालँड, सिक्किम आणि त्रिपुरा या राज्यांचा समावेश आहे. 2000 च्या मध्यात या भागात 1.64 दशलक्ष MSME होते आणि 2020 पासून आतापर्यंत त्यामध्ये सुमारे 138,000 इतकी वाढ झाली आहे. अनौपचारिक उत्पादन क्षेत्र, ज्यामध्ये बरेच MSME येतात, ते ईशान्य क्षेत्राच्या औद्योगिक उत्पादनात सर्वाधिक योगदान देतात (62 टक्के). त्यामुळे, अशा MSME ला मदत केल्याने या प्रदेशाचा विकास वेगाने होऊ शकतो आणि ओसीईएन त्यांच्या आर्थिक अडचणी दूर करण्यात मदत करू शकतो. शिवाय, ओसीईएनमुळे ईशान्य क्षेत्रातील MSME, विशेषत: महिलांसारख्या अल्पसंख्यक उद्योजकांच्या व्यवसायांना भांडवल मिळवण्याची आणि त्यांचा व्यवसाय वाढवण्याची क्षमता आहे.
ईशान्य भारतात (NER) महिला उद्योजकांचे प्रमाण सर्वाधिक आहे. 2022 च्या पहिल्या तिमाहीत, ईशान्येकडून 7,880 महिलांनी स्वतःच्या उद्योगांची नोंदणी केली. यामध्ये हस्तकला आणि हात्तेखेणे हे महिलांसाठी प्रमुख व्यवसाय आहेत. संपूर्ण ईशान्य क्षेत्रात विणकाम आणि हस्तकला करणाऱ्या 84 टक्के कलाकार महिला आहेत..
पण या महिलांच्या उद्योगांना सुरुवात करण्यासाठी त्यांना त्यांच्या स्थानिक समुदायाकडून उसने पैसे घेणे आवश्यक होते. बँका आणि आर्थिक संस्थांकडून कर्जासाठी हमी (collateral) देणे शक्य नसल्यामुळे, महिला उद्योजकांना स्थानिक समाजातून अनौपचारिक कर्जावर अवलंबून राहावे लागले. 2003 च्या अभ्यासानुसार, महिला उद्योजकांना त्यांच्या व्यावसायांसाठी आर्थिक मदत म्हणून अनेकदा मित्र आणि कुटुंबीयांकडून देखील उच्च व्याजदराने आणि अयोग्य कर्ज मिळत असतं. अनौपचारिक समुदाय कर्जाच्या अशा अवलंबनामुळे शेवटी त्यांच्या व्यवसायांना हानीच झाली.
2016 चा त्रिपुरा येथील महिला बांबू हस्तकला उद्योजकांबद्दलचा अभ्यास असे सूचित करतो की, क्रेडिट स्कोअरची उपलब्धता आणि उद्योजकीय वर्तणूक यांच्यात सकारात्मक संबंध आहे. त्यामुळे, ज्या महिला उद्योजकांना औपचारिक कर्ज मिळवण्याच्या चॅनेलपर्यंत पोहोचता येत नव्हते. त्यांच्याकडे व्यवसाय सुरू करण्यासाठी आणि चालवण्यासाठी आवश्यक पूर्व अटी नव्हत्या. आसाममधील सूक्ष्मउद्योगांवर केलेल्या आणखी एका अभ्यासात असे आढळले की, कर्ज मिळवण्याची सोय उपलब्ध असणे हा देखील एक महत्त्वाचा घटक आहे ज्यामुळे एखादी महिला सूक्ष्मउद्योजका होण्याचा निर्णय घेते. मजबूत क्रेडिट स्थिती आणि कर्ज मिळवण्याची अधिक सोय यामुळे महिलांनी व्यवसाय सुरू करण्याची शक्यता वाढते. हे निष्कर्ष ईशान्य क्षेत्रातील अनेक ट्रेंड पुष्टी करतात: कर्ज मिळवण्याची सोय ही महिला सूक्ष्म उद्योजकांसाठी अत्यंत आवश्यक आहे आणि बँकांकडून कर्ज घेणे हे पुरुषांपेक्षा महिला उद्योजकांसाठी अधिक कठीण आहे.
अशा परिस्थितीमुळे, ओसीईएन (OCEN) ही संस्था ईशान्य क्षेत्रातील महिलांच्या मालकीच्या सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योगांना (MSMEs) कर्ज मिळवण्याच्या आव्हानांवर मात करण्यास मदत करू शकते.
ईशान्य क्षेत्रातील महिलांच्या मालकीच्या सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योगांना (MSME) कर्ज मिळवण्याची अधिक संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी आणि पारंपारिक कर्ज पद्धतीशी संबंधित अडथळ्यांवर मात करण्यासाठी ओसीईएन (OCEN) ही संस्था मदत करू शकते.
ईशान्य क्षेत्रातील महिलांच्या मालकीच्या सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योगांना (MSME) कर्ज मिळवण्याची अधिक संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी आणि पारंपारिक कर्ज पद्धतीशी संबंधित अडथळ्यांवर मात करण्यासाठी ओसीईएन (OCEN) ही संस्था मदत करू शकते.
सर्वात महत्वाचे म्हणजे, ओसीईएन प्रोटोकॉल अंतर्गत कर्ज देण्याची प्रक्रिया पूर्णपणे डिजिटल आहे. संपूर्ण प्रक्रिया स्मार्टफोन किंवा त्यासारख्या डिव्‍हाइसवरील अॅप वापरून पूर्ण केली जाऊ शकते, ज्यामुळे महिलांच्या मालकीच्या सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योगांना (MSME) कर्ज मिळवणे सोपे होते.
दुसरी महत्वपूर्ण बाब म्हणजे, ओसीईएन प्रणाली ही कमी कालावधी आणि थोड्या रकमेची कर्जे देण्यासाठी प्रसिद्ध आहे. ओसीईएनच्या चौकटीतील कर्ज देणार्‍या बँका कमी कालावधीची आणि लहान रकमेची कर्जे उपलब्ध करून देतात. अनेक लहान व्यवसाय दीर्घकालीन कर्जासाठी पात्र नसतात कारण कर्ज मिळवण्यासाठी अनेक वर्षांची स्थिर वेतन प्राप्ती असणे आवश्यक असते. हे ईशान्य क्षेत्रातील सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योगांना, विशेषत: अनौपचारिक उत्पादन क्षेत्रातील उद्योगांना लागू होते कारण त्यांच्याकडे अनेक वर्षांचे स्थिर उत्पन्न नसते जे कर्ज मिळवण्यासाठी आवश्यक असते. याशिवाय, पारंपारिक सूक्ष्मउद्योग "कर्ज रोखण्याचा" त्रास सहन करावा लागतो, ज्यामुळे पारंपारिक कर्ज मिळवण्याची त्यांची क्षमता मर्यादित होते. ओसीईएन अंतर्गत कर्जे ही कमी रकमेची आणि विशिष्ट हेतूंसाठी असतात, ज्यामुळे कर्जदाराच्या मजबूत कर्ज इतिहास किंवा स्थिर वेतन प्राप्तीच्या रेकॉर्डशिवाय त्यांना कर्ज मिळते. कमी कालावधीची कर्जे ही महिलांच्या हाताखाली असलेल्या सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योगांसाठी उपयुक्त असतात ज्यांना समस्या सोडवण्यासाठी आणि व्यवसाय सुरळीत चालू ठेवण्यासाठी जलद आर्थिक मदतीची आवश्यकता असते. उदाहरणार्थ, ओसीईएनद्वारे मिळणारे कर्ज MSMEs ला त्यांच्या उत्पादनांसाठी थेट बाजारपेठ उपलब्ध करून देऊ शकते. भांडवल उपलब्धतेमुळे अडथळे दूर होतात आणि व्यवसायांना थेट ग्राहकांपर्यंत पोहोचण्याची परवानगी मिळते.
तिसरं, ओसीएन फ्रेमवर्कमधील कर्ज एजंट कर्जदारांना कमी व्याजदरात कर्ज मिळवण्यात मदत करतात. कमी व्याजदराची कर्जे महिला उद्योजकांसाठी कर्ज अधिक परवडणारी आणि सुलभ करतात.
चौथे, पारंपारिक बँक कर्जात आवश्यक असलेले डॉक्युमेंट (collateral securities) इथे लागत नाही. ओसीएन हमी (surety) म्हणून वैयक्तिक आर्थिक डेटा गोळा करण्यासाठी ओपन एप्लीकेशन प्रोग्रामिंग इंटरफेसेस (एपीआय) चा वापर केला जातो.
लहान व्यवसाय हे विशेषत: विकसित होत असलेल्या देशांमध्ये अर्थव्यवस्थेचा पाया आहेत. मेक्सिको आणि इंडोनेशियासारख्या देशांमध्ये हे दिसून आलं आहे. जरी ओसीएन भारतातील एमएसएमई (MSME) साठी व्यापक उपाय योजना नसली तरीही, या उद्योगांना सक्षम करणे आर्थिक सुधारणेसाठी महत्त्वाचे आहे. एनईआर (NER) च्या अर्थव्यवस्थेला उंचावण्यासाठी आणि भारताच्या जीडीपी (GDP) मध्ये योगदान वाढवण्यासाठी एमएसएमई सक्षमीकरण अत्यंत आवश्यक आहे. या दृष्टिकोनामुळे निश्चितच अत्यंत सकारात्मक परिणाम मिळेल, ज्यामुळे अधिक मजबूत आणि लवचिक आर्थिक परिस्थिती निर्माण होईल.
एनईआर (NER) मधील महिला मालकीच्या एमएसएमई (MSME) पर्यंत ओसीएन (OCEN) चा प्रचार करताना तेथील रहिवासींच्या तांत्रिक क्षमतांचा विचार केल्याशिवाय करता येणार नाही. ओसीएन पूर्णपणे डिजिटल असून स्मार्टफोन अॅपवर प्रायोगिक चाचण्या घेतल्या आहेत, त्यामुळे स्मार्टफोन आणि इंटरनेट उपलब्ध असणे अत्यंत आवश्यक आहे. जानेवारी 2024 च्या आकडेवारीनुसार, एनईआरमधील 47 टक्के लोकांच्या मालकीचे स्मार्टफोन आहेत. 2023 च्या वार्षिक शिक्षा स्थिती अहवालात असे आढळले आहे की, सर्वेक्षणात सहभागी झालेल्या 17-18 वर्षांच्या 78.8 टक्के लोकांना मूलभूत डिजिटल कार्य करण्यासाठी स्मार्टफोनची सुविधा होती. इतर सर्वेक्षण केलेल्या ईशान्य राज्यांसाठी हे प्रमाण 68 ते 91.4 टक्के इतके होते. असम, मिझोरम आणि मेघालयामध्ये, सर्वेक्षण केलेल्या समान वयोगटातील महिलांचे स्मार्टफोन मालकीचे प्रमाण पुरुषांच्या तुलनेने कमी होते.
स्मार्टफोन असमान प्रमाणात उपलब्ध असल्यामुळे एनईआर (NER) मधील महिला-चालित व्यवसायांवर लक्षणीय परिणाम करू शकतो. इंटरनेट वापरणाऱ्या महिला उद्योग मालकांची संख्या किती आहे हे दर्शविणारा डेटा नसल्यामुळे हे विश्लेषण गुंतागुंतीचे बनते. मर्यादित प्रवेश आणि वापर यामुळे या व्यवसायांना नवीन, आधुनिक आणि फायदेशीर धोरणात्मक हस्तक्षेपांमधून आणि व्यापक माहितीपर्यंत प्रवेशापासून वंचित राहण्याची शक्यता असते.
उदाहरणार्थ, ईशान्य क्षेत्र विकास मंत्रालयाकडे (Ministry of Development of the North Eastern Region) डिजिटलायझेशन सुधारण्यासाठी विज्ञान आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील योजना आहेत, जसे की अरुणाचल प्रदेशातील शाळांमध्ये IT पायाभूत सुविधा विकसित करणे प्राथमिक उद्दिष्ट्य अबाधित आहे: महिला सक्षमीकरण आणि एनईआर (NER) ला त्यांची अर्थव्यवस्था मजबूत करण्यासाठी मार्ग निर्माण करणे. हे ध्येय साध्य करण्यासाठी अनेक दृष्टिकोन आहेत आणि ओसीएन (OCEN) सारख्या नवीन तंत्रज्ञानांचा वापर करून या क्षेत्रातील व्यवसायांना सक्षम करणे हे निश्चितच त्यापैकी एक आहे.
तेन्झिन कर्मा या ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनमध्ये रिसर्च इंटर्न आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
PREV
.png)
.png)