आपली अन्न व्यवस्था हवामानाला अनुकूल बनवणे अवघड असले तरी हवामानातील बदल लक्षात घेता ते महत्त्वाचे काम आहे.
हा लेख ‘हा जगाचा अंत नाही: जागतिक पर्यावरण दिन २०२४’ या निबंध मालिकेचा भाग आहे.
जागतिक अन्न व्यवस्थेचे भविष्य पूर्वीपेक्षा आता अधिक महत्त्वाचे आहे. हवामान बदलाचा जगभरातील शेती आणि जलचर अन्न उत्पादनावर लक्षणीय परिणाम झाला आहे. यामुळे मातीची गुणवत्ता, पावसाचे स्वरूप, कीड नियंत्रण, हंगामी वाढीचे चक्र, जमिनीचा ऱ्हास आणि जैवविविधता नष्ट होत आहे. हवामान बदल आणि अन्न सुरक्षा यांच्यातील दुवा अधिक स्पष्ट होत आहे, विशेषत: विकसनशील देशांमध्ये जेथे पौष्टिकतेची कमतरता आहे आणि पावसावर आधारित, शेती-केंद्रित शेतीचे वर्चस्व आहे. दुष्काळ, पूर आणि अति उष्णतेसारख्या हवामानाशी संबंधित घटनांची वारंवारता आणि तीव्रता लक्षात घेता, त्यांच्या हवामानातील लवचिकता सुधारण्यासाठी आपल्या अन्नप्रणालींमध्ये तातडीने परिवर्तन करणे महत्त्वाचे आहे. या सुधारणेसाठी भविष्यातील पिढ्यांसाठी शाश्वतता आणि अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करू शकतील अशा टिकाऊ अन्न प्रणाली तयार करण्याच्या उद्देशाने धोरणे आणि पद्धती आवश्यक आहेत.
वरील आकृती हवामान बदलाच्या अंतर्गत अन्न प्रणालीमध्ये परिवर्तन करण्यासाठी आवश्यक असलेले मुख्य घटक दर्शविते . शाश्वत कृषी पद्धतींचा अवलंब करणे ही हवामान-लवचिक अन्न प्रणाली विकसित करण्यासाठी एक प्रमुख धोरण आहे. या दृष्टिकोनामध्ये पीक रोटेशन, मिश्र पीक आणि पीक उत्पादन पद्धती समाविष्ट आहेत ज्यामुळे मातीचे आरोग्य सुधारते आणि कीड आणि रोगांची असुरक्षा कमी होते. ऍग्रोइकोलॉजी जैवविविधता आणि इकोसिस्टम सेवांना प्रोत्साहन देणारी शेती पद्धतींमध्ये पर्यावरणीय तत्त्वे समाविष्ट करते. संवर्धन शेती मातीचा त्रास कमी करण्यासाठी आणि वनस्पतींच्या प्रजातींमध्ये विविधता आणण्यासाठी सतत मातीचे आच्छादन राखण्यावर लक्ष केंद्रित करते. एका अभ्यासानुसार , संवर्धन शेतीमुळे मातीची रचना सुधारते, पाण्याची धारणा सुधारते आणि हवामानाच्या टोकाची लवचिकता वाढते. सेंद्रिय शेती, जी कृत्रिम उत्पादन सामग्री टाळते आणि नैसर्गिक प्रक्रियांवर लक्ष केंद्रित करते, मातीची सुपीकता आणि पर्यावरणीय आरोग्यास देखील समर्थन देते आणि हवामान अनुकूलतेसाठी एक शाश्वत पर्याय बनवते.
अनुकूलन वाढवण्यासाठी आणखी एक महत्त्वाची रणनीती म्हणजे पिके आणि पशुधनामध्ये विविधता आणणे. हवामान बदलामुळे कीड आणि रोगांचे स्वरूप बदलू शकते, त्यामुळे पिकाची लागवड विशेषतः असुरक्षित बनते. वैविध्यपूर्ण शेती प्रणाली, ज्यामध्ये विविध पिके आणि पशुधनाच्या जातींचा समावेश होतो, हे धोके कमी करण्यास मदत करतात. पुरावा दर्शवितो की पीक विविधीकरणामुळे पीक अपयशाचा धोका लक्षणीयरीत्या कमी होतो आणि एकूणच कृषी उत्पादकता वाढू शकते. हवामानास अनुकूल पीक जाती आणि पशुधनाच्या जातींचा समावेश करणे देखील महत्त्वाचे आहे. या जाती आणि जाती उष्णता, दुष्काळ आणि पूर यांसारख्या अत्यंत हवामानाच्या घटनांना तोंड देण्यास अधिक सक्षम आहेत. उप-सहारा आफ्रिकेतील एका अभ्यासात असे दिसून आले आहे की आंतरपीक शेती प्रणाली बदलत्या हवामान परिस्थितीत उत्पादकता टिकवून ठेवण्यास मदत करते आणि अशा प्रकारे स्थिर अन्न पुरवठा सुनिश्चित करते.
अनुकूलन वाढवण्यासाठी आणखी एक महत्त्वाची रणनीती म्हणजे पिके आणि पशुधनामध्ये विविधता आणणे.
हवामानाच्या अनुकूलतेसाठी कार्यक्षम पाणी व्यवस्थापन महत्त्वाचे आहे आणि ठिबक सिंचन यासारख्या कार्यक्षम सिंचन पद्धतींचा अवलंब करणे , ज्यामुळे थेट झाडांच्या मुळांपर्यंत पाणी पोहोचते, पाण्याचा अपव्यय कमी होतो. शिवाय, पावसाचे पाणी साठवणे ही एक प्रभावी पद्धत आहे जी दुष्काळाच्या काळात वापरण्यासाठी पावसाचे पाणी गोळा करते आणि साठवते.
कृषी पद्धतींचे आधुनिकीकरण आणि कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी हवामान स्मार्ट तंत्रज्ञानाचा वापर करणे महत्त्वाचे आहे. अचूक शेती, रिमोट सेन्सिंग आणि डेटा ॲनालिटिक्स शेतकऱ्यांना माहितीपूर्ण निर्णय घेण्यास, संसाधनांचा कार्यक्षमतेने वापर करण्यास आणि उत्पादकता वाढविण्यास सक्षम करतात. मोबाइल ॲप्लिकेशन्स आणि डिजिटल टूल्स रिअल-टाइम हवामान अंदाज, कीटक नियंत्रण आणि सर्वोत्तम सराव शिफारसी देतात. यामुळे शेतकऱ्यांना बदलत्या परिस्थितीशी जुळवून घेण्यास मदत होते. अचूक शेती पीक आरोग्य, मातीची स्थिती आणि हवामानाच्या नमुन्यांवर लक्ष ठेवण्यासाठी जीपीएस आणि सेन्सर वापरते. यामुळे शेतकऱ्यांना पाणी, खते आणि कीटकनाशके अधिक कार्यक्षमतेने वापरता येतात, अपव्यय कमी होतो आणि उत्पादन वाढते. रिमोट सेन्सिंग तंत्रज्ञान जसे की सॅटेलाइट इमेजरी मोठ्या क्षेत्राचे निरीक्षण करण्यात, अडचणीची चिन्हे त्वरीत ओळखण्यात आणि संभाव्य नुकसान कमी करण्यात मदत करतात.
अन्न व्यवस्थेतील हवामान अनुकूलनामध्ये शेतकरी समुदाय आणि असुरक्षित लोकांची सामाजिक आणि आर्थिक लवचिकता वाढवणे समाविष्ट आहे. यामध्ये हवामान माहिती आणि पूर्व चेतावणी प्रणाली, बाजारपेठेतील प्रवेश आणि मूल्य साखळी सुधारणे आणि शेतकऱ्यांसाठी सामाजिक सुरक्षा जाळे आणि विमा योजना लागू करणे यांचा समावेश आहे. स्थानिक लोकांचे सक्षमीकरण आणि सर्वसमावेशक आर्थिक विकासाला चालना देणे हे हवामानातील लवचिकता निर्माण करण्यासाठी महत्त्वाचे घटक आहेत.
अन्न व्यवस्थेतील हवामान अनुकूलनामध्ये शेतकरी समुदाय आणि असुरक्षित लोकांची सामाजिक आणि आर्थिक लवचिकता वाढवणे समाविष्ट आहे.
पारंपारिक अनुकूलन धोरणांव्यतिरिक्त, हवामान अनुकूलतेसाठी अन्न प्रणाली बदलण्यात नवोपक्रम महत्त्वाची भूमिका बजावते. बदलत्या हवामानात अन्नसुरक्षेच्या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी हवामानाला अनुकूल पीक वाण, बायोफोर्टिफिकेशन, शाश्वत शेती आणि प्रथिनांचे पर्यायी स्रोत यासारख्या क्षेत्रात संशोधन आणि विकास महत्त्वाचे आहे. डिजिटल शेती , ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान आणि डेटा विश्लेषणातील प्रगती देखील अन्न पुरवठा साखळीतील कार्यक्षमता आणि पारदर्शकता सुधारण्यासाठी नवीन संधी सादर करते.
अन्न प्रणालीच्या हवामानातील लवचिकतेमध्ये प्रगती झाली असली तरी, अनेक आव्हाने उभी आहेत. यामध्ये लहान शेतकऱ्यांचा वित्त आणि तंत्रज्ञानाचा मर्यादित प्रवेश, भागधारकांमधील जागरूकता आणि क्षमतेचा अभाव, स्पर्धात्मक जमीन वापराचे प्राधान्य आणि राष्ट्रीय आणि जागतिक स्तरावरील धोरणातील त्रुटी यांचा समावेश आहे.
अन्न प्रणालीच्या हवामानातील लवचिकतेमध्ये प्रगती झाली असली तरी, अनेक आव्हाने उभी आहेत.
हवामान अनुकूलतेच्या दिशेने अन्न प्रणालींचे परिवर्तन पुढे नेण्यासाठी प्रभावी धोरण आणि प्रशासन फ्रेमवर्क आवश्यक आहेत. कृषी धोरणांमध्ये हवामान बदलाचा विचार एकत्रित करणे , शाश्वत जमीन वापराच्या नियोजनास प्रोत्साहन देणे, सबसिडी आणि प्रोत्साहनांद्वारे हवामान स्मार्ट पद्धतींना प्रोत्साहन देणे आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्य आणि ज्ञानाची देवाणघेवाण यांना प्रोत्साहन देणे यांचा अवलंब केला जाऊ शकतो. सर्वसमावेशक आणि सर्वसमावेशक धोरणे राबवण्यासाठी सरकार, नागरी समाज, खाजगी क्षेत्र आणि संशोधन संस्था यांच्यातील समन्वय महत्त्वाचा आहे.
अन्न प्रणालीच्या हवामानातील लवचिकतेमध्ये प्रगती झाली असली तरी, अनेक आव्हाने उभी आहेत. यामध्ये लहान शेतकऱ्यांचा वित्त आणि तंत्रज्ञानाचा मर्यादित प्रवेश, भागधारकांमधील जागरूकता आणि क्षमतेचा अभाव , स्पर्धात्मक जमिनीचा वापर प्राधान्यक्रम आणि राष्ट्रीय आणि जागतिक स्तरावरील धोरणातील कमतरता यांचा समावेश आहे . तथापि, ही आव्हाने शाश्वत शेती आणि अन्न व्यवस्थेमध्ये नावीन्य, सहयोग आणि गुंतवणुकीच्या संधी देखील देतात.
आपल्या अन्नप्रणालीशी जुळवून घेणे अवघड असले तरी हवामान बदलाच्या दृष्टीने ते आवश्यक काम आहे. यासाठी अनुकूल कृषी पद्धती, तांत्रिक नवकल्पना, सामाजिक आणि आर्थिक सक्षमीकरण, जैवविविधतेचे संवर्धन आणि प्रभावी प्रशासन आवश्यक आहे. या आव्हानांना तोंड देऊन आणि संधींचा फायदा घेऊन, आम्ही लवचिक अन्न प्रणाली तयार करू शकतो ज्यामुळे अन्न सुरक्षा सुनिश्चित होईल, नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण होईल आणि भावी पिढ्यांसाठी शाश्वत विकासाला चालना मिळेल.
शोभा सुरी या ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशनच्या वरिष्ठ फेलो आहेत.
The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.
Dr. Shoba Suri is a Senior Fellow with ORFs Health Initiative. Shoba is a nutritionist with experience in community and clinical research. She has worked on nutrition, ...
Read More +
PREV
.png)