निरोगी भविष्यासाठी हवामानाचे महत्त्व

जेव्हा नैऋत्य मान्सून भारतात येतो तेव्हा तो दुष्काळ आणि पूर या दोन्ही नैसर्गिक आपत्तींची शक्यता घेऊन येतो. भारतात, विदर्भ (महाराष्ट्र), बुंदेलखंड (उत्तर प्रदेश आणि मध्य प्रदेश), पुरुलिया (पश्चिम बंगाल) आणि कर्नाटकच्या उत्तर भागात, दुष्काळ सदृश परिस्थिती अनेक महिने कायम राहते. तर देशातील ज्या भागात ब्रह्मपुत्रा आणि गंगा नद्या वाहतात, किनारी भागात पुरासारखी परिस्थिती निर्माण होते. पूर आणि दुष्काळ यांसारख्या परिस्थितीतील हे अचानक चढउतार, म्हणजे हवामान बदलामुळे निर्माण झालेली असमान परिस्थिती, सहसा पर्यावरणीय समस्या म्हणून पाहिली जाते. साहजिकच मानवी हस्तक्षेपामुळे या समस्या अधिक तीव्र होतात.

जरी या समस्या पर्यावरणीय असल्या, त्यांचा प्रभाव सर्वांगीण असला, किंवा त्याऐवजी, खूप व्यापक असला तरी तो अनेक क्षेत्रांवर परिणाम करतो. कुष्ठरोग मिशन ट्रस्ट इंडियातर्फे नुकताच देशातील सर्व राज्यांमध्ये एक अभ्यास करण्यात आला. या अभ्यासाचा उद्देश असा आहे की जे लोक आधीच बहुआयामी दारिद्र्याने ग्रस्त आहेत, म्हणजे आर्थिक अडचणी, शिक्षणाचा अभाव आणि मूलभूत सुविधांचा अभाव, आणि जे लोक अत्यंत हवामानाच्या घटनांमुळे प्रभावित आहेत आणि गरीब सामाजिक-आर्थिक परिस्थितीत राहतात आदिवासी लोकसंख्येवर दुष्काळ आणि पूर यांसारख्या हवामान बदलामुळे उद्भवणाऱ्या परिस्थितीचा परिणाम समजून घेणे हा यामागचा उद्देश होता.

या अभ्यासातून हेही समोर आले आहे की, हवामान बदलामुळे एकीकडे उपजीविकेच्या पारंपरिक साधनांसमोर म्हणजेच शेतीसमोर अनेक प्रकारच्या समस्या उभ्या राहत आहेत आणि दुसरीकडे गरिबीतही मोठ्या प्रमाणात वाढ होत आहे.

या अभ्यासातून हेही समोर आले आहे की, हवामान बदलामुळे एकीकडे उपजीविकेच्या पारंपरिक साधनांसमोर म्हणजेच शेतीसमोर अनेक प्रकारच्या समस्या उभ्या राहत आहेत आणि दुसरीकडे गरिबीतही मोठ्या प्रमाणात वाढ होत आहे. लोकसंख्येच्या पौष्टिक अन्न, शुद्ध पाणी आणि स्वच्छतेच्या उपलब्धतेतही अडथळे आहेत. पौष्टिक आहार आणि स्वच्छता यासारख्या मूलभूत सुविधांच्या अभावामुळे लोकांना उपेक्षित उष्णकटिबंधीय रोग (NTDs) किंवा विविध प्रकारचे विषाणू, बॅक्टेरिया आणि परजीवी इत्यादींच्या संसर्गामुळे होणारे रोग पसरतात हे उघड आहे. याचा अर्थ या आजारांपासून बचाव करण्यासाठी खाण्याच्या चांगल्या सवयी आणि स्वच्छता खूप महत्त्वाची आहे.

अत्यंत तीव्र हवामान परिस्थिती आणि रोगांचा प्रसार यांच्यातील संबंध

वैज्ञानिक अभ्यास दर्शवतात की पौष्टिक कमतरता, जसे की प्रथिने-ऊर्जा कुपोषण किंवा मॅक्रोन्यूट्रिएंट्स आणि मायक्रोन्यूट्रिएंट्सची कमतरता, केवळ रोगप्रतिकारक शक्ती कमकुवत करत नाही तर कुष्ठरोगाचा धोका देखील वाढवते. कुष्ठरोग हा जिवाणू संसर्गामुळे होणारा आजार आहे आणि दरवर्षी भारतात 1,00,000 पेक्षा जास्त लोकांना त्याची लागण होते. संसर्गजन्य रोगांमध्ये कुष्ठरोग हे देखील अपंगत्वाचे एक प्रमुख कारण आहे. त्याचप्रमाणे काही अभ्यासांनी कुष्ठरोगाचा प्रसार "स्वच्छता आणि स्वच्छतेचा अभाव, खराब पाणीपुरवठा आणि पाण्याची कमी उपलब्धता" यांना कारणीभूत ठरवले आहे.

नबरंगपूर आणि नुआपाडा हे ओडिशाचे दोन जिल्हे, राज्याच्या नैऋत्य भागात स्थित आहेत आणि बहुआयामी गरिबीचा उच्च दर आहे.

नबरंगपूर आणि नुआपाडा हे ओडिशाचे दोन जिल्हे, राज्याच्या नैऋत्य भागात स्थित आहेत आणि बहुआयामी गरिबीचे उच्च दर आहेत. याशिवाय हे दोन्ही जिल्हे हवामान बदलाच्या विपरीत परिणामांना सामोरे जात असून त्यामध्ये कुष्ठरोगाचे प्रमाणही मोठ्या प्रमाणात आहे. ओडिशा राज्य आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणाने केलेल्या मल्टी-हजार्ड मॅपिंगनुसार , नबरंगपूर आणि नुआपाडा जिल्ह्यांमध्ये दुष्काळाचा धोका खूप जास्त आहे. यासोबतच या जिल्ह्यांमध्ये दरवर्षी कुष्ठरोगाच्या नवीन रुग्णांची नोंद होण्याचे प्रमाणही खूप जास्त आहे. नबरंगपूरमध्ये दरवर्षी कुष्ठरोगाच्या नवीन रुग्णांचा दर 1,00,000 लोकसंख्येमागे 19.5 आहे, तर नुआपाडा जिल्ह्यात हा दर 47 आहे. वरवर पाहता, प्रति 1,00,000 लोकसंख्येमागे (2021-2022) कुष्ठरोगाची राष्ट्रीय सरासरी 5.09 आहे, म्हणजेच नुआपाडा जिल्ह्यात कुष्ठरोगाचा प्रसार दर राष्ट्रीय सरासरीपेक्षा जवळपास 10 पट जास्त आहे. याव्यतिरिक्त, या दोन जिल्ह्यांमध्ये वारंवार आणि दीर्घकाळापर्यंत दुष्काळ सदृश परिस्थितीमुळे पोषण सुरक्षेबाबतही चिंता निर्माण झाली आहे. साहजिकच दुष्काळामुळे या जिल्ह्यांमध्ये अशी परिस्थिती निर्माण होत असून त्यामुळे येथील रहिवाशांमध्ये कुष्ठरोगाचा प्रसारही वाढू शकतो.

त्याचप्रमाणे पश्चिम बंगालमधील पुरुलिया जिल्हाही दुष्काळाच्या दृष्टीने अत्यंत संवेदनशील आहे. गेल्या दोन दशकांत वाढलेले तापमान आणि कमी पावसामुळे पुरुलिया जिल्ह्यात दुष्काळसदृश परिस्थिती निर्माण झाली आहे. सततच्या दुष्काळामुळे जिल्ह्यातील कृषी उत्पादनात 65 टक्के घट झाली असून , रहिवाशांमध्ये कुपोषणाचे प्रमाण वाढले आहे. पुरुलिया आणि त्याच्या शेजारील बांकुरा जिल्ह्याची माती लाल आहे. लाल मातीत साधारणपणे वर्षातून एकच पीक येते. त्यामुळे या जिल्ह्य़ात राहणाऱ्या कुटुंबांना सहा महिने अन्नधान्य वगैरे पुरवले जाते आणि उर्वरित सहा महिने जगणे कठीण होते. दुष्काळामुळे आता वर्षभरात एकही पीक घेणे कठीण होत असल्याने जिल्ह्यातील जनतेला अन्न उपलब्धतेचा प्रश्न निर्माण झाला आहे. पुरुलिया हा जिल्हा आहे जिथे 50 टक्के लोकसंख्या बहुआयामी गरीब आहे , म्हणजे त्यांना आर्थिक आणि मूलभूत गरजा उपलब्ध नाहीत. या जिल्ह्याच्या सर्व 20 ब्लॉकमध्ये, कुष्ठरोगाच्या नवीन रूग्णांचे प्रमाण प्रति 1,00,000 लोकसंख्येमागे 17 पेक्षा जास्त आहे, तर काही ब्लॉक असे आहेत जिथे हा दर 37.83 इतका आहे.

तसं पाहिलं तर महाराष्ट्रातही अशीच परिस्थिती आहे. उत्तर-पश्चिम महाराष्ट्रात असलेल्या नंदुरबार जिल्ह्यात अलिकडच्या वर्षांत पावसात सर्वाधिक घट झाली आहे. कमी पावसाचा फटका नंदुरबार जिल्ह्यातील शेतकऱ्यांना तर बसला आहेच, पण आधीच कुपोषणाच्या समस्येने ग्रासलेल्या जिल्ह्याच्या अन्नसुरक्षेलाही यामुळे फटका बसला आहे. पाच वर्षांखालील कमी वजनाच्या मुलांच्या संख्येत नंदुरबार जिल्हा देशात दुसऱ्या क्रमांकावर आहे. येथे पाच वर्षांखालील कमी वजनाच्या मुलांची संख्या 57.2 टक्के आहे. याशिवाय, जिल्ह्यामध्ये राज्याच्या सरासरीपेक्षा ( 9.3 टक्के) जास्त आदिवासी लोकसंख्या 69.3 टक्के ) आहे. हे उघड आहे की हे आदिवासी लोक त्यांच्या उपजीविकेसाठी नैसर्गिक संसाधनांवर अवलंबून आहेत आणि म्हणूनच ते हवामान बदलाच्या दुष्परिणामांबद्दल अत्यंत संवेदनशील आहेत. एवढेच नव्हे तर या जिल्ह्यात कुष्ठरोग झालेल्यांची संख्याही मोठी आहे.

स्रोत: केंद्रीय कुष्ठरोग विभाग

सन 2022 मधील पावसाळ्याच्या महिन्यांबद्दल बोलायचे तर, उत्तर प्रदेशातील 23.32 दशलक्षाहून अधिक शेतकरी "दुष्काळ आणि पुराच्या समस्येमध्ये अडकले होते" म्हणजेच कमी पावसामुळे काही भागात दुष्काळसदृश परिस्थिती निर्माण झाली होती, तर काही जिल्ह्यांमध्ये पूर आला होता. पूर्व उत्तर प्रदेशातील श्रावस्ती आणि बहराइच जिल्ह्यात राहणाऱ्या लोकांना दुष्काळ आणि पुराच्या समस्यांनी वेढणे किती कठीण आहे हे चांगलेच माहीत आहे. याचा परिणाम शेतकऱ्यांच्या शेतमालावर आणि शेतावर तर झालाच, शिवाय त्यांच्या जनावरांवरही त्याचा गंभीर परिणाम झाला आहे. कुष्ठरोग, काळाआजार, फाइलेरिया आणि चिकनगुनिया यांसारख्या एनटीडीसारख्या आजारांचे प्रमाण या जिल्ह्यांमध्ये खूप जास्त आहे. शिवाय, या जिल्ह्यांतील बहुआयामी दारिद्र्याचे प्रमाणही आश्चर्यकारकपणे जास्त आहे. श्रावस्तीमध्ये आर्थिक अडचणींमुळे आणि मूलभूत सुविधांच्या अभावामुळे जगणारी लोकसंख्या 74 टक्के आहे, तर बहराइचमध्ये 71.8 टक्के आहे.

पूर्व उत्तर प्रदेशातील श्रावस्ती आणि बहराइच जिल्ह्यात राहणाऱ्या लोकांना दुष्काळ आणि पुराच्या समस्यांनी वेढणे किती कठीण आहे हे चांगलेच माहीत आहे.

साहजिकच, या परिस्थितीत हवामान बदलाच्या प्रतिकूल परिणामांना तोंड देण्यासाठी भारतात मजबूत पायाभूत सुविधा निर्माण करण्याची सर्वात महत्त्वाची गरज आहे. भारतामध्ये अशी प्रतिसाद यंत्रणा किंवा फ्रेमवर्क स्थापित करण्यासाठी, केवळ हवामान बदलामुळे निर्माण झालेल्या धोक्यांचा पर्यावरणीय धोका म्हणून विचार करणे पुरेसे नाही, तर हवामान बदल आणि त्यामुळे निर्माण होणारी आरोग्यविषयक आव्हाने यांच्यातील संबंध समजून घेणे देखील पुरेसे आहे. हे केल्यावरच, आम्ही सर्व संबंधितांना या कृतीत सामील करू शकू, तसेच हवामान बदलाचे दुष्परिणाम आणि त्यामुळे होणा-या रोगांशी संबंधित सर्वसमावेशक आणि महत्त्वाची माहिती गोळा करू आणि त्याच्या देखरेखीसाठी पद्धती विकसित करू शकू. एवढेच नाही तर, हे केल्यावरच आम्ही हवामान बदलाचे धोके आणि परिणामांना तोंड देण्यासाठी संपूर्ण उपाय विकसित करू शकू आणि जास्तीत जास्त लोकांना या संपूर्ण प्रक्रियेत सामील होण्यासाठी प्रेरित करू शकू. एकंदरीत, असे म्हणणे योग्य ठरेल की सध्या देशात हवामानातील लवचिकता उपायांचा विकास करण्याच्या दिशेने गांभीर्याने विचार करणे आवश्यक आहे. हे महत्त्वाचे आहे कारण ते केवळ आरोग्यावर परिणाम करणारे गैर-वैद्यकीय घटक, म्हणजे आर्थिक अडचणी, शिक्षणाचा अभाव, आरोग्य सेवा सुविधांपर्यंत पोहोचण्यासारख्या सामाजिक निर्धारकांमधील अंतर कमी करणार नाही तर रोगांचा प्रसार वाढवेल. 

---

सुभोजीत गोस्वामी हे लेप्रसी मिशन ट्रस्ट इंडिया येथे सीनियर प्रोग्राम मॅनेजर आहेत.

निकिता साराह ह्या लेप्रसी मिशन ट्रस्ट इंडिया येथे एडवोकेसी आणि कम्युनिकेशनच्या हेड आहेत.

• Climate, Food and Environment
• India
• Neighbourhood
• Climate change
• Climate resiliance
• Drought
• Floods
• Multidimensional poverty
• Neglected Tropical Diseases (NTDs)

The views expressed above belong to the author(s). ORF research and analyses now available on Telegram! Click here to access our curated content — blogs, longforms and interviews.